Znaczny rozwój badań psychologicznych dotyczących mądrości życiowej przypada na lata 80. XX wieku. W tym rozwoju duży udział miały badania w nurcie psychologii poznawczej pod kierunkiem Roberta Sternberga w USA oraz Paula Baltesa w Berlinie. Znaczące są również badania prowadzone z perspektywy właściwości osobowościowych oraz w nurcie psychologii life-span, która bada zmiany rozwojowe zachodzące w psychice jednostki przez całe jej życie
od poczęcia aż do śmierci.[1]^,[2]

Pomimo wielu badań dotyczących mądrości życiowej, nie została sformułowana jej uniwersalna definicja. Jednym z powodów tej sytuacji może być fakt iż jest to złożone, niejednorodne i wieloaspektowe pojęcie.[3]

Monika Ardelt korzysta z podejścia zaproponowanego przez Claytona
i Birrena, którzy definiują mądrość życiową jako integrację poznawczych, refleksyjnych i emocjonalnych elementów.[4] Ta podstawowa definicja mądrości wydaje się być zgodna z większością zarówno współczesnych jak i starożytnych opisów mądrości.[5]

Ardelt stworzyła model zawierający trzy wymiary mądrości: poznawczy, refleksyjny i emocjonalny. Wymiar poznawczy związany jest z głębszym rozumieniem życia, świadomością ograniczoności wiedzy, nieprzewidywalności zdarzeń i akceptacji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów życia. Wymiar refleksyjny dotyczy zaś spostrzegania sytuacji i zdarzeń z różnych stron,
a także wymaga znajomości i rozumienia siebie. Natomiast wymiar emocjonalny odnosi się do sposobu funkcjonowania w relacjach interpersonalnych, współodczuwania, współczucia i empatii.[6]

Osoba mądra w ujęciu Ardelt dąży do poznania prawdy i zrozumienia głębokiego sensu zjawisk i zdarzeń. Stara się wnikliwie obserwować rzeczywistość i jest zdolna do rozważania zjawisk z różnych perspektyw. Zdaje sobie także sprawę z ograniczenia ludzkiej wiedzy. Przedkłada kwestie uniwersalne nad indywidualny dobrostan. Cechuje ją ponadto współczucie dla innych i empatia.[7]

Orwoll i Achenbaum sugerują, że droga do mądrości u kobiet i mężczyzn może być inna. Niemniej jednak mądra osoba posiada zarówno żeńskie,
jak i męskie aspekty mądrości.[8] Mężczyźni mają przewagę w sferze intrapersonalnej oraz w poznawczym wymiarze mądrości, podczas gdy kobiety uzyskują wyższe wskaźniki w interpersonalnym i emocjonalnym wymiarze.[9] Ardelt przeprowadziła badania 178 osób powyżej 52 roku życia i wykazała, że mądrość życiowa mierzona za pomocą wymiaru poznawczego, emocjonalnego
i refleksyjnego nie jest związana z płcią, aczkolwiek kobiety osiągały wyższe wyniki w wymiarze emocjonalnym, mężczyźni natomiast w wymiarze poznawczym.[10]

Przez ostanie lata problem mądrości życiowej zyskał popularność szczególnie w takich obszarach, które zajmują się rozwojem człowieka, satysfakcjonującym starzeniem się i osobistym doskonaleniem.[11]

Przez całe swoje życie człowiek zdobywa i opracowuje własne doświadczenia. Zdobywa je poprzez aktywne uczestnictwo w różnego rodzaju wydarzeniach, sytuacjach, które wymagają od osoby obiektywnej oceny
i adekwatnej reakcji. Zmiany, których dokonuje człowiek w swoim postępowaniu
są oznaką zdrowia psychicznego. W znacznym stopniu człowiek sam kształtuje sytuacje, w których uczestniczy, co oznacza, że może sam wywierać wpływ
na własne życie i na przebieg jego rozwoju.[12]

Mądrość życiowa to wyjątkowa siła psychiczna człowieka dorosłego, która osiągana jest poprzez indywiduację rozwoju. Oznacza to, że człowiek w sposób pozbawiony naśladownictwa innych ludzi może realizować swoje zarówno wrodzone, jak i nabyte umiejętności.[13]

Według niektórych badaczy pojęcie mądrości wiąże się z duchowym rozwojem człowieka. Przyczynia się do osiągania coraz to wyższego poziomu człowieczeństwa i oznacza zdolność do rozumienia ludzkiego istnienia i zdarzeń życiowych, do korzystania i dzielenia się z własnego doświadczenia, przy jednoczesnej świadomości ograniczeń jakie stawia życie. Mądrzy ludzie są zdolni do akceptacji straty i dostrzeżenia tego, co strata odsłania. Mądrość polega
na utrzymywaniu równowagi w obliczu różnych sytuacji.[14]

Psychologowie poznawczy natomiast uważają, że mądrość życiowa może wyłaniać się znacznie wcześniej, a mianowicie w okresie wczesnej dorosłości,
a nawet w fazie dorastania.[15] Okazuje się, że mądrość wyraźnie wzrasta w wieku 15-25 lat i utrzymuje się na względnie stałym poziomie w okresie między 25-75 rokiem życia, a następnie obniża się.[16] Szczyt przypada najczęściej na szóstą
i siódmą dekadę życia człowieka.[17] Oznacza to, że wiek jest koniecznym, aczkolwiek niewystarczającym warunkiem wzrostu poziomu zachowań typowych dla mądrości.[18] Niewątpliwie jednak podstawowe funkcje poznawcze takie jak szybkość przetwarzania informacji, pamięć, koncentracja i podzielność uwagi zaczynają słabnąć. Jednak spadek tych funkcji następuje wcześniej aniżeli wiedza i osąd mądrościowy.[19] Co więcej pewne poznawcze umiejętności mogą doskonalić się wraz z wiekiem. Zaliczamy do nich abstrakcyjne myślenie, na którym oparte jest podejmowanie decyzji i osądzenie. Prawdopodobnie jest to związane
ze zdobywaniem mądrości życiowej. Jednak należy pamiętać, że wiek, inteligencja i wiedza nie są gwarantami mądrości.[20]

W osiągnięciu mądrości i rozwoju osobowości w okresie późnej dorosłości sprzyja pomyślne rozwiązanie kryzysów i trudności. Świadczy o tym wzrost zdrowia psychicznego u osób, które rozwiązały kryzys ekonomiczny we wczesnej dorosłości. Stwierdzono, że wysoki poziom mądrości był wynikiem dojrzewania dzięki doświadczaniu problemów podczas rozwoju psychicznego.[21] Ważna jest zatem jakość życiowych doświadczeń i pomyślne rozwiązanie kryzysów
na wcześniejszych etapach życia.[22] Czynnikiem znacząco przyczyniającym się
do wzrostu mądrości w późniejszych latach życia, niewątpliwie jest środowisko społeczne otaczające jednostkę we wczesnym okresie dorosłości. Według Ardelt środowisko społeczne wpływa znacznie bardziej na rozwój mądrości po 40 roku życia niż dobre i łagodne dzieciństwo czy dojrzałość cech osobowości
we wczesnych latach dorosłości.[23] Możliwe jest natomiast, iż cechy osobowości stają się znaczące w średnim wieku życia osoby.[24]

Jedną z zalet starzenia się jest zdolność do rezygnacji z celów, które nie
są już odpowiednie. Umiejętność ta niewątpliwie wymaga mądrości życiowej.[25] Zatem mądrość życiowa wpływa na zmianę priorytetów. Mniej ważne stają się takie sprawy jak awans społeczny, status materialny, wykształcenie, stabilizacja zawodowa i rodzinna. Niemniej jednak ocena sposobu i poziomu realizacji wcześniejszych trudności i wyzwań stanowi o formie bilansu życia, poczuciu jego jakości, a także o mądrości życiowej. Mądrość osób starszych wiąże się
z poczuciem sensu życia, wewnętrznym spokojem, wolnością w wyrażaniu opinii
i poglądów, a także z wycofywaniem się z niesatysfakcjonujących
i powierzchownych kontaktów społecznych. Osoby starsze charakteryzujące się mądrością życiową stają się mniej oceniające, a bardziej akceptujące własne
i innych zachowanie. Są bardziej cierpliwe w dążeniu do celu, mają zdolność
do przyjmowania życia takim, jakim ono jest, bez nadmiernych emocji
i oszukiwania siebie.

Napotykając na sytuacje trudne osoby starsze są w stanie zachować równowagę psychiczną, optymizm, pokorę i cierpliwość. Są zdolne do wyrzeczeń
i samoograniczeń. Nie mają problemów z wyrażaniem swoich opinii, jeżeli są one sprzeczne z poglądami innych i niezgodne z ich oczekiwaniami. Wykorzystując zdobyte doświadczenie życiowe mają świadomość braku wpływu na niektóre sytuacje, stąd też wyznają pogląd, że nie należy się martwić o to, czego nie można zmienić. Ludzie posiadający mądrość życiową są w stanie zaakceptować ograniczenia związane ze starością, a także przemijalność ludzkiej egzystencji, które stanowią integralną część życia.[26]

W okresie starości osoby zyskują czas na przemyślenie i uporządkowanie spraw, które dotyczą całego życia. Może się okazać, że z perspektywy czasu inaczej ocenia się swoje sukcesy, porażki, decyzje. Służy to jednak dokonywaniu oceny i porównań. Dodatkowo wycofanie z życia zawodowego i zmniejszenie tempa życia prowadzi do lepszego zrozumienia siebie, innych i odkrywania sensu własnego życia. Istotną cechą mądrości życiowej jest również wypracowanie nowych kryteriów oceny siebie i otoczenia, zmiana form aktywności, zaangażowania emocjonalnego, a jednocześnie zdolność do akceptacji nowych zjawisk kulturowych, społecznych, ekonomicznych. Bardzo ważną cechą mądrości życiowej ludzi starszych jest umiejętność pogodzenia się ze śmiercią. Długi proces starzenia się pomaga osobom przygotować się do kresu własnego życia. Myślenie o śmierci jest dla osób starszych oczywiste i wpisuje się w perspektywę ich przyszłości.

Wypracowanie mądrości życiowej polegającej na koncentrowaniu się
w kolejnych okresach życia na sprawach najważniejszych jest zatem jednym
z najważniejszych elementów w podejmowaniu trudu rozwoju. Całościowe spojrzenie na własne życie wymaga natomiast mądrości, która wynika z wieku
i doświadczenia.[27]

 

 

 

Doświadczenia życiowe

Jakość przeżywania własnej starości uwarunkowana jest wieloma czynnikami, jednak jednym z najbardziej istotnych jest historia życia, ponieważ okres starości jest następstwem poprzednich: dzieciństwa, młodości i dorosłości.[28]

Człowiek w trakcie swojego życia wyznacza sobie różne cele i zadania, które są dla niego ważne. Na różnych etapach swojego życia dokonuje jego oceny
i podsumowania. Okres starości w porównaniu z poprzednimi bardziej sprzyja tego typu refleksji.[29] Jest często czasem uporządkowania spraw dotyczących całego życia. Osoba z perspektywy lat, może inaczej ocenić własne sukcesy i porażki.[30]

Wraz z wiekiem człowiek może ograniczać swoje kontakty ze światem zewnętrznym i jednocześnie większą uwagę poświęcać swojemu wnętrzu. Pojawia się u niego coraz większa możliwość odkrycia życia wewnętrznego i tworzenia go.[31]

Jakość takiego bilansu życia jest wyrazem subiektywnego odniesienia
do własnego życia. Refleksja nad doświadczeniami życiowymi może być czynnikiem sprzyjającym dojrzewaniu osobowości w wymiarze osobowościowym, duchowym, religijnym i społecznym. Może to się wyrażać poprzez refleksyjne odniesienie do świata, poszukiwanie sensu codziennych zmagań, twórczą postawę wobec życia, a także pozytywną postawę wobec innych ludzi. W zależności od tego, jakie wspomnienia znajdują się w pamięci człowieka, kształtuje się jego ustosunkowanie do przyszłości i własnej starości.[32]

Pozytywna lub negatywna treść bilansu życiowego jest wynikiem oceny skuteczności realizacji celów, które osoba uznała za ważne i wartościowe w życiu, ale również integracji osobowości.[33] Można wyróżnić pewne subiektywne czynniki, które są ważne w pozytywnym bilansie życiowym. Należy do nich świadomość,
że zrobiło się wiele dla innych, poczucie bycia potrzebnym i użytecznym. Ważne jest poczucie wspólnoty, przynależności do grupy społecznej, poczucie więzi
z rodziną i innymi, a także doświadczanie szacunku od innych. Zaufanie, satysfakcja ze sposobu realizacji własnych zadań życiowych oraz poczucie spełnienia w obszarze rodzinnym, zawodowym i społecznym także sprzyjają pozytywnemu bilansowi życiowemu. Istotne wydaje się również poczucie właściwego wyboru drogi życiowej i filozofii życia, świadomość, że życie nie zostało zmarnowane, nawet jeżeli osobie nie udało się wszystkiego zrealizować lub jeżeli wymagało to przezwyciężenia własnych słabości i lęków. Znaczące jest również poczucie sensu realizowanych zadań, działań, niezależnie od poczucia ich ważności. W okresie starości w bilansie życia dominują te elementy, które włączone są w kontekst społeczny. Mniejsze znaczenie zajmują te dotyczące osobistych sukcesów, które są tak ważne w okresie młodości i dorosłości. Człowiek starszy przede wszystkim koncentruje się na tym, co zrobił dla innych, w jakim stopniu był użyteczny, pomocny dla innych, ale najważniejsze dla niego jest to, jaki sens ma cel, do czego dążył.[34]

Kulminacją procesu spoglądania wstecz może być mądrość, pogoda ducha
i spokój bądź depresja, poczucie winy czy gniew. Reminiscencje często wywołują poczucie szczęścia i zadowolenia, ale zdarza się również, że prowadzą one
do umiarkowanego smutku, a nawet rozpaczy.[35]

Koncentracja osób starszych na przeszłości nie ogranicza się tylko
do przypomnienia sobie zdarzeń z wcześniejszych okresów, ale przede wszystkim daje możliwość ponownej interpretacji, oceny własnych przeżyć. Przypomnienie sobie przeszłości pozwala na dookreślenie swojego pochodzenia i doświadczeń związanych z domem rodzinnym. Osoby starsze mogą nie tylko analizować swoją przeszłość, ale także ją oceniać. Wraz z upływem lat oceniają ją bardziej pozytywnie.[36]

Bilans życiowy i poczucie jakości życia są ze sobą związane. Bilans wydaje się jednak podsumowaniem jakiegoś okresu życia, biorąc pod uwagę zrealizowane plany, odniesione sukcesy czy porażki, natomiast poczucie jakości życia wynika
z doświadczeń emocjonalnych, które wpływają na zadowolenie z życia. Pozytywny bilans życiowy w większości przypadków przekłada się na poczucie dobrej jakości życia.[37]

Havighurst podkreśla powiązanie zadowolenia z życia w okresie starości
z wcześniejszymi okresami życia takimi jak dzieciństwo, młodość i dorosłość. Zgodnie z tą koncepcją zadowolenie z życia ma decydujący wpływ
na przystosowanie i równowagę między indywidualnymi potrzebami
i oczekiwaniami, a biograficznymi i społecznymi wydarzeniami życiowymi.[38]

Nagromadzone doświadczenia życiowe w sposób znakomity mogą być opracowane w postaci mapy biograficznej. Według Olgi Czerniawskiej „jest ona odwzorowaniem środowiska niewidzialnego, obejmującego to, co zachowała pamięć uczuciowa, długoterminowa, zmysłowa. Elementy mapy biograficznej powstają w trakcie biegu życia, nie chodzi tylko o pamięć dzieciństwa, ale także okresu młodości i dorosłości”.[39] Środowisko niewidzialne to środowisko kultury duchowej, psychiczne, subiektywne. Wpływają na nie czynniki psychologiczne takie jak system wartości, subiektywne wydarzenia, kultura duchowa, a także zjawiska kulturowe i społeczne wpływające na życie człowieka.[40]

Narracja jest sposobem dotarcia do mapy biograficznej. Jest to naturalny sposób ekspresji siebie. Rezultatem narracji o życiu jest historia życia.[41]

Mapa biograficzna ukazuje najważniejsze doświadczenia z przeszłości, które odzwierciedlają ważne doświadczenia autobiograficzne.[42] Odkrywane są one dzięki chronologicznemu przeglądowi najważniejszych chwil. Jest to możliwe dzięki pytaniom, które zadajemy sobie, aby określić, co następowało wcześniej lub później względem pewnych lat, dekad lub krótszych okresów, gdzie zazwyczaj można ustalić pewne fundamentalne momenty ludzkiej egzystencji.[43] Opowiadanie o swoim życiu umożliwia sprawna pamięć autobiograficzna. Ważne są również bardziej złożone procesy przypominania i interpretowania faktów z uwzględnieniem ich ciągłości i spójności. Wspominanie swojego życia daje osobie poczucie tożsamości, co oznacza, że czuje się ona tą sama osobą, którą była kiedyś, niezależnie od upływu czasu i miejsca, w którym przebywa.[44]

McAdams uważa, że tożsamość narracyjna w sposób aktywny wpływa
na to, kim człowiek jest i co robi. Dzięki niej życie ludzkie charakteryzuje się spójnością i osoba ma świadomość, co jest dla niej ważne, co wpływa na trafne formułowanie swoich celów i dążeń.[45]

Doświadczanie ma aspekt zewnętrzny, który dotyczy jego źródeł, a zatem zdarzeń i sytuacji, a także wewnętrzny, który odzwierciedla subiektywne stany, przeżycia i wiedzę osoby. Ma ono więc treść oraz aspekt emocjonalny. Doświadczenie autobiograficzne ma charakter całościowy. Mają w nim udział intelekt, a także emocje i intuicja oraz powiązane jest z innymi wcześniejszymi doświadczeniami.[46]

W opowieści o życiu ujmujemy różne zdarzenia, ale zawsze dochodzimy
do tych najważniejszych. Odtwarzanie historii jest również procesem jej tworzenia, jej elementy mogą być różnie łączone, a tym samym tożsamość ciągle opracowywana na nowo.[47]

Każda autonarracja dostarcza jej autorowi wiedzy o nim samym i dzięki niej może wyrazić siebie, swoją przemianę, która nastąpiła w trakcie rozwoju. Opowiadanie daje większą samoświadomość, może więc pełnić funkcje przystosowawcze, a także służyć odkrywaniu, zmianie, kreowaniu siebie. Rozumienie własnej przeszłości, siebie i swojego życia może ułatwić realizację własnej drogi życiowej.[48]

Potrzeba wielokrotnego opowiadania o swoim życiu przez osoby starsze jest nie tylko umacnianiem ich tożsamości, ale także odkrywaniem samego siebie, swojego miejsca w rodzinie i w świecie, w którym żyją.[49]

Ryff i Singer po przeprowadzeniu wielu badań empirycznych zauważyli,
że o dobrym i wartościowym życiu, a także jego jakości nie decyduje brak negatywnych emocji i trudnych doświadczeń, ale sposób radzenia sobie
z wyzwaniami i zadaniami życiowymi, a także umiejętność reagowania
na te wydarzenia i zdolność do ich reinterpretacji i przekształcania.[50] Ponadto wyniki badań Halickiej i Pędicha wskazują, że większość osób starszych jest zadowolona ze swojego życia. Jednak zadowolenie to częściej związane jest z ich osiągnięciami z przeszłości niż z sytuacją obecną.[51] Częściowo potwierdzają
to również wyniki badań przeprowadzonych wśród słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Oceniają oni jakość swojego życia podobnie do osób starszych, które nie realizują takiej formy aktywności.[52]

 

Problem badawczy

Celem pracy jest próba scharakteryzowania związku między mądrością życiową a doświadczeniami życiowymi osób w okresie późnej dorosłości. W pracy wykorzystane zostały następujące metody: Three Dimensional Wisdom Scale
3D – WS, opracowana w 2003 roku przez Ardelt, a przetłumaczona na język polski przez S. Steuden i P. Brudka (2011) oraz Mapa Biograficzna Olgi Czerniawskiej, która jest postacią wywiadu standaryzowanego, za pomocą którego można uzyskać informacje dotyczące doświadczenia życiowego osób badanych. Jest
to arkusz odpowiedzi w formie matrycy pustych pól i służy do porządkowania wypowiedzi osoby badanej. Każdy okres życia: dzieciństwo, młodość, dorosłość, okres aktualny posiada oddzielny arkusz. Nie ma arbitralnie wyznaczonych granic wiekowych dla tych okresów, co oznacza, że osoba badana w sposób dowolny przywołuje wspomnienia związane z danym okresem życia. W każdym okresie zostały wyróżnione następujące kategorie zarówno pozytywne, jak i negatywne:
A – wydarzenia związane z Ja (dotyczące badanego osobiście i bezpośrednio)
i wydarzenia dotyczące świata, historii, otoczenia; B – miejsca; C – inni ludzie.

Badanym przedstawiono następującą instrukcję: „Mapa biograficzna ujmuje wydarzenia, miejsca i ludzi, jakich zapamiętał/-a Pan/Pani z różnych okresów swojego życia: dzieciństwa, młodości, dorosłości i czasu obecnego (aktualnie). Proszę o uzupełnienie tabelek odnoszących się do poszczególnych okresów życia. Nie ma tu odpowiedzi dobrych ani złych, proszę kierować się własnymi doświadczeniami i uczuciami”.[53]

 

Osoby badane

W badaniach wzięło udział 73 osoby w wieku od 60 do 86 lat (M=69,08; SD=5,52). W badanej grupie liczba kobiet i mężczyzn jest porównywalna (K=42, M=31).

Dane socjodemograficzne całej grupy osób badanych pokazują, że badani pochodzą w większości z dużego miasta (51,1%) oraz ze wsi (45,6%). Tylko 3,3% osób pochodzi z małego miasta. Znaczna większość osób badanych jest
w związkach małżeńskich (71,2%). Około jedna czwarta badanych pozostaje
w stanie wdowieństwa (21,9%), a jedynie niewielka liczba osób badanych jest stanu wolnego (5,5%) lub rozwiedzionych (1,4%). Zdecydowana większość osób badanych przebywa na emeryturze (78,1%). Niewielka część badanych pozostaje aktywnych zawodowo (12,3%) lub jest rencistami (9,6%). Większość osób badanych ma wykształcenie średnie (50,7%). Około jedna piąta respondentów posiada wykształcenie wyższe (23,3%). Znacznie mniejsza część osób
ma wykształcenie zawodowe (13,7%) i podstawowe (12,3%). Połowa badanych seniorów ocenia swój stan zdrowia jako raczej dobry (45,2%), natomiast 27,4% jako dobry. Pozostałe osoby uważają swój stan zdrowia za raczej zły (19,2%) lub zły (8,2%). Większość respondentów cierpi na choroby przewlekłe (74%), natomiast 26% osób nie zgłosiło występowania u siebie takich chorób.

 

Charakterystyka poziomu mądrości życiowej

Ogólna mądrość życiowa u osób badanych kształtuje się na poziomie średnim. Seniorzy w umiarkowany sposób zdają sobie sprawę z ograniczoności swojej wiedzy oraz w przeciętnym stopniu radzą sobie z akceptacją zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów życia. Mają oni również umiarkowaną zdolność spostrzegania sytuacji i zdarzeń z różnych stron, co oznacza,
że w średnim stopniu znają i rozumieją siebie. Ich empatia, współczucie, współodczuwanie i sposób funkcjonowania w relacjach interpersonalnych także znajduje się na poziomie przeciętnym. Szczegółowe dane znajdują się w Tabeli 1.

 

Tabela nr 1: Średnia i odchylenie standardowe w Skali 3D – WS w całej grupie osób badanych.

 

Wymiary 3D – WS	Kobiety		Mężczyźni		Ogółem
	M	SD	M	SD	M	SD
Poznawczy	2,72	0,62	2,96	0,61	2,82	0,62
Refleksyjny	3,39	0,51	3,49	0,57	3,43	0,54
Emocjonalny	3,58	0,51	3,31	0,50	3,47	0,52
Wynik ogólny	3,23	0,45	3,25	0,45	3,24	0,45

M – średnia, SD – odchylenie standardowe

 

Aby ustalić, czy różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami w poziomie mądrości życiowej i jej poszczególnych składników są istotne, została przeprowadzona dodatkowa analiza. Wyniki zostały przedstawione w Tabeli 2.

 

Tabela nr 2: Różnice w poziomie mądrości życiowej ze względu na płeć.

 

	t	p
Wymiar poznawczy	-1,65	,103
Wymiar emocjonalny	2,25	,028
Wymiar refleksyjny	-,81	,420
Wynik ogólny	-,23	,819

t – test t Studenta, p – istotność

 

Uzyskane wyniki świadczą o tym, że kobiety i mężczyźni różnią się pod względem wymiaru emocjonalnego. Kobiety w porównaniu z mężczyznami lepiej funkcjonują w relacjach interpersonalnych, mają większe umiejętności współodczuwania, współczucia i empatii.

 

Treść mapy biograficznej u osób w okresie późnej dorosłości

Dopełnieniem dotychczasowych rozważań jest analiza treści doświadczeń całego życia, dokonana na podstawie wypowiedzi stanowiących treść mapy biograficznej. Wypowiedzi badanych pozwalają na ocenę jakości życia, a także kształtowanie mądrości życiowej na podstawie doświadczeń pozytywnych
i negatywnych okresu dzieciństwa, młodości, życia dorosłego i aktualnego.

Poniżej zostanie przedstawiony materiał zebrany w narracji biograficznej,
a także opis zdarzeń życiowych, czyli elementów mapy biograficznej osób starszych. Celem tej analizy jest zdobycie informacji na temat powiązania mądrości życiowej z treścią narracji. Aby uzyskać te dane zostały wyodrębnione grupy osób o wysokiej i niskiej mądrości życiowej, a także dokonano analizy treści dla całej badanej grupy.

Została zachowana forma arkusza, użytego w badaniu, dzięki czemu możliwe będzie płynne przejście od treści map do opisu prawidłowości w poszczególnych okresach życia: dzieciństwa, młodości, dorosłości i okresu aktualnego. Treści wypowiedzi zostały skategoryzowane i opracowane procentowo osobno dla całej grupy badawczej (R), jak i dla osób charakteryzujących się wysokim (W) i niskim poziomem mądrości życiowej (N).

Na podstawie analiz zostały wyodrębnione dwie grupy osób ze względu
na poziom mądrości życiowej: wysoki i niski. Każda z grup zawiera 18 osób. Średni wynik osób, które uzyskały wysoki poziom mądrości życiowej wynosi 3,69,
a odchylenie standardowe 0,31. Natomiast średni wynik osób o niskim poziomie mądrości życiowej wynosi 2,38, a odchylenie standardowe 0,14.

 

Okres dzieciństwa

Pierwsza część opracowania mapy biograficznej obejmuje okres dzieciństwa, który w wypowiedziach osób badanych rozpoczynał się w wieku kilku lat, a kończył na kilkunastu. Zebrany materiał znajduje się w Tabeli 3.

 

Tabela nr 3: Treść mapy biograficznej okresu dzieciństwa u całej grupy badanej
i u osób o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej.

 

Kategorie	Pozytywne %				Negatywne %
	Treść doświadczenia	R	W	N	Treść doświadczenia		R		W		N
Wydarzenia związane z własną osobą	I Komunia Św., bierzmowanie	14	17	6	Doświadczenia czasu wojny		16		17		6
	Czas z rodziną	37	17		Utrata rodziców/kogoś z rodziny		21		22		28
	Czas w szkole	38	61	22	Kłopoty zdrowotne		12		11		22
	Zabawa z rówieśnikami	10	11	11	Konflikty w rodzinie		12		22		17
	Narodziny rodzeństwa	10		11	Bieda (po wojnie)		12		17		6
	Beztroski czas dzieciństwa	4	6
Wydarzenia związane ze światem	Koniec wojny/pokój na świecie	8	6	11	II wojna światowa	27		22		22
	Śmierć Stalina	7	17	6	Okres powojenny/komunizm w Polsce	11
	Rozwój Polski	10	11		Bieda	10		6		11
	Pierwsze loty w kosmos	5		11	Konflikty na świecie	10		11		17
Miejsca	Dom rodzinny	64	56	13	Przymusowe miejsce pobytu	15		17		11
	Szkoła	21	17	33	Dom rodzinny	3		6		6
	Las, łąka, rzeka	10	17	11	Szkoła	7		6		6
	Kościół	11	11	17	Szpital	4				11
	Dom dziadków	8	22
	Miejsce wypoczynku	12		17
	Dom zastępczy	3	6	6
Ludzie	Rodzina	29	17	17	Niemcy/zbrodniarze wojenni	11		6		11
	Rodzice	67	61	89	Nauczyciele	11		11		11
	Rodzeństwo	25	22	17	Niektóre osoby z rodziny	10		6		11
	Dziadkowie	19	28	28	Koledzy, koleżanki	7		6		6
	Bóg, Matka Boża	3	6	6	Komuniści	4				6
	Koledzy, koleżanki	25	33	22	Sąsiedzi	8				17
	Nauczyciele	16	28	11	Personel medyczny	3				11
	Ksiądz	5	11	11
	Sąsiedzi	4	6

R – cała grupa badawcza, W – wysoki poziom mądrości życiowej, N – niski poziom mądrości życiowej.

 

Powyższa tabela wskazuje, że osoby badane najbardziej w okresie dzieciństwa cenią sobie czas z rodziną (37%) i chwile spędzone z rówieśnikami (38%). Natomiast wydarzenia związane z okresem wojennym (16%) oraz z utratą bliskiej osoby (21%) wywołują u badanej grupy negatywne wspomnienia.

Tabela pokazuje również, że możliwość rozwoju Polski (10%), koniec wojny (8%) oraz śmierć Stalina i Bieruta (7%) występują jako pozytywne wspomnienia wydarzeń związanych ze światem. II wojna światowa natomiast przywołuje negatywne, traumatyczne wspomnienia.

Jeżeli chodzi o zapamiętane miejsca to najważniejszy jest dla badanych dom rodzinny (64%). Kojarzy im się z bezpieczeństwem i miłością, a także
z pozytywnymi wydarzeniami z dzieciństwa. Najbardziej negatywnym miejscem dla osób badanych było to, w którym zostali umieszczeni wbrew własnej woli, gdzie prawdopodobnie spotkali się z bólem i cierpieniem (15%).

Najbardziej pozytywnymi osobami dla badanej grupy seniorów byli rodzice (67%). Co więcej powyższa tabela wskazuje również na fakt, że badani duże znaczenie przypisywali osobom bliskim zarówno z rodziny, jak i z najbliższego otoczenia. Negatywne wspomnienia natomiast wiązały się z Niemcami, wojennymi zbrodniarzami (11%) oraz nauczycielami (11%). Także niektóre osoby z rodziny oraz koleżanki i koledzy negatywnie zapisali się w pamięci osób badanych.

Zarówno osoby z wysokim (61%), jak i z niskim (22%) poziomem mądrości życiowej, najbardziej cenią sobie czas spędzony w szkole wraz z rówieśnikami. Negatywne emocje natomiast pojawiają się u osób o wysokim poziomie mądrości życiowej we wspomnieniach dotyczących utraty bliskiej osoby i konfliktów
w rodzinie (po 22%). U osób z niskim poziomem mądrości życiowej dominującymi negatywnymi wydarzeniami są utrata bliskiej osoby (28%) oraz kłopoty zdrowotne (22%).

Najbardziej pozytywnym wydarzeniem na świecie, które zapisało się
w pamięci osób o wysokim poziomie mądrości życiowej jest śmierć Stalina (17%), podczas gdy dla osób o niskim poziomie nie miało ono takiego znaczenia (6%). Zarówno dla osób o wysokim, jak i niskim poziomie mądrości życiowej II wojna światowa była najbardziej negatywnym wydarzeniem na świecie w tamtym czasie (po 22%).

Jeżeli chodzi o zapamiętane miejsca to najbardziej pozytywne znaczenie osoby o wysokim poziomie mądrości życiowej przypisują domowi rodzinnemu (56%), zaś osoby o niskim poziomie – szkole (33%). Negatywnym miejscem dla obu badanych grup jest natomiast przymusowe miejsce pobytu, które prawdopodobnie wiązało się z negatywnymi emocjami i brakiem bezpieczeństwa.

Ważne osoby to przede wszystkim rodzice – dla 61% osób z wysokim poziomem mądrości życiowej i 89% z niskim. Także dziadkowie, koledzy
i koleżanki były wyjątkowymi osobami dla badanych grup w okresie dzieciństwa. Jeżeli chodzi o negatywne postaci z tego etapu życia, to nie zauważa się wyraźnie dominujących treści.

 

Okres młodości

W drugiej części mapy biograficznej należy zwrócić uwagę na doświadczenia, które są początkiem tych realizowanych na późniejszych etapach życia. Zebrany materiał znajduje się w Tabeli 4.

 

Tabela nr 4: Treść mapy biograficznej okresu młodości u całej grupy badanej i u osób o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej.

 

Kategorie	Pozytywne %				Negatywne %
	Treść doświadczenia	R	W	N	Treść doświadczenia		R		W		N
Wydarzenia związane z własną osobą	Pomoc innych, dobre rady	4	6	6	Praca		4
	Czas z rodziną	5	6	39	Śmierć bliskiej osoby		16		28		28
	Praca	25	39	44	Problemy finansowe		11		11		11
	Szkoła, matura, studia	55	67	44	Problemy miłosne		4		11
	Ślub	8	11	6	Konflikty rodzinne		4				11
	Wyjazdy, wczasy	8		6	Problemy zdrowotne		5		17		6
	Sukcesy osobiste	12	22	6
	Przyjaźnie, znajomości, związki	19	6	22
	Narodziny dzieci	5	6	11
Wydarzenia związane ze światem	Śmierć Stalina, Bieruta	3	6		Problemy polityczne w Polsce	38		22		39
	Lot w kosmos	14	11	11	Konflikty na świecie, zamachy	26		44		22
	Rozwój Polski	11	17		Kataklizmy	3
	Wydarzenia związane z Kościołem	10	11	6
	Zmiany po wojnie	4		6
Miejsca	Dom rodzinny	37	39	50	Miejsce pracy	5				6
	Kościół	10	6	17	Dom rodzinny	4		6
	Miejsce wypoczynku	18	11	17	Internat	7		6
	Las, łąka, morze, góry	12	11		Szpital	4				6
	Miejsce pracy	7	6	17	Szkoła	5				11
	Akademik, stancja	11	17	6	Jednostka wojskowa	5				6
	Szkoła, uczelnia	23	11	33
	Własne mieszkanie	11	17	17
Ludzie	Koledzy, koleżanki	34	33	56	Sąsiedzi	4
	Rodzina	21	22	6	Rodzina	5		6		6
	Dziadkowie	7	11		Nauczyciele	10		6
	Mąż/żona	7	6	11	Rodzice	3		11
	Nauczyciele	33	39	39	Koledzy, koleżanki	8		11		6
	Współpracownicy, szef	11	17	17	Przywódcy polityczni	4				6
	Rodzice	32	39	33
	Rodzeństwo	7	11	11
	Księża	5	11	11
	Dzieci	3		11
	Autorytety religijne	5	6	11

R – cała grupa badawcza, W – wysoki poziom mądrości życiowej, N – niski poziom mądrości życiowej.

 

Jak wskazuje analiza powyższego materiału, w sferze osobistej, tematem dominującym wśród badanych osób jest dalsze kształcenie się. Czas spędzony
w szkole, egzamin dojrzałości oraz lata studenckie (55%). Na podstawie uzyskanych danych, nie można wskazać dominującego, negatywnego wydarzenia.

Nie można również wskazać pozytywnego wydarzenia związanego
ze światem, które w sposób szczególny wpisałoby się w pamięć badanych osób. Natomiast pośród negatywnych wydarzeń najczęściej wymieniane były problemy polityczne w Polsce (38%) oraz konflikty i zamachy na świecie (26%).

Dom rodzinny w dalszym ciągu jest dla badanych najbardziej pozytywnym miejscem (37%). Nie można natomiast wskazać dominującego, negatywnego miejsca, które wspominaliby seniorzy.

Wśród osób znaczących najczęściej wymieniani były koleżanki, koledzy (34%), nauczyciele (33%) oraz rodzice (32%). Brak jest zaś wyraźnie dominujących postaci negatywnych.

Zarówno dla osób o wysokim, jak i niskim poziomie mądrości życiowej okres szkolny, napisanie egzaminu dojrzałości, dostanie się na studia i podjęcie pracy
to najważniejsze wydarzenia z okresu młodości. Również w wydarzeniach negatywnych wyraźnie obie grupy wskazują, że najbardziej przykrym doświadczeniem była utrata bliskiej osoby (po 28%).

Wyróżnione grupy nie wskazują na żadne konkretne pozytywne wydarzenie
z realiów świata zewnętrznego. Zauważyć można jednak, że wśród wydarzeń negatywnych osoby o wysokim poziomie mądrości życiowej częściej wskazują
na konflikty i zamachy na świecie (44%), natomiast osoby o niskim poziomie
na problemy polityczne w Polsce (39%).

Analizując wynik można dostrzec, że dom rodzinny to miejsce, które dla osób o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej jest bezpieczną przystanią. Nie wyróżniono natomiast dominujących, negatywnych miejsc wiążących się
z negatywnymi emocjami.

Wśród pozytywnych osób wymienianych przez osoby o wysokim poziomie mądrości życiowej najczęściej wymieniani byli rodzice i nauczyciele (po 39%). Natomiast osoby o niskim poziomie mądrości największe znaczenie przypisywały koleżankom i kolegom (56%). Dopiero w dalszej kolejności pojawili się nauczyciele i rodzice. Nie wyróżniono dominujących postaci negatywnych z tego okresu.

 

Okres dorosłości

Poniższe zestawienie obejmuje najszerszy zakres czasowy, który w części końcowej nakłada się na okres życia aktualnego. Zebrany materiał znajduje się
w Tabeli 5.

 

 

 

 

Tabela nr 5: Treść mapy biograficznej okresu dorosłości u całej grupy badanej
i u osób o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej.

 

Kategorie	Pozytywne %				Negatywne %
	Treść doświadczenia	R	W	N	Treść doświadczenia	R	W	N
Wydarzenia związane z własną osobą	Narodziny dzieci	40	44	39	Konflikty rodzinne, rozwód	14	17	22
	Życie rodzinne, towarzyskie	15	11	17	Strata bliskiej osoby	33	28	50
	Ślub	58	56	50	Trudy życia codziennego	19	22	11
	Praca, awans	52	61	56	Utrata pracy, emerytura	5	17	6
	Działalność w „Solidarności”	4	6	6	Choroby w rodzinie	12		17
	Nowe mieszkanie, dom	18	22	28
Wydarzenia związane ze światem	„Solidarność”	12	11	22	Stan wojenny	25	28	28
	Upadek komunizmu	25	44	17	Komunizm	18	28	17
	Wybór Polaka na papieża	30	44	33	Śmierć księżnej Diany	1		6
	Rozwój kraju	12	22		Wojny, ataki terrorystyczne	18	17	11
	Osiągnięcia Polaków	3		6	Zamach na papieża/zamordowanie ks. Popiełuszki	7	11
					Walka z kościołem	7	6	6
					Sytuacja polityczna w Polsce	5	11	6
Miejsca	Miejsca pielgrzymkowe	5	6		Dom, mieszkanie	10	17	6
	Las, łąka, jeziora	11	11		Wojsko	5	17	6
	Kościół	16	17	33	Miejsca konfliktów zbrojnych	3	6
	Dom, mieszkanie	56	50	72	Miejsce pracy	7		6
	Miejsca wypoczynku	15	28	22	Szpital	5	6	11
	Miejsce pracy	22	28	22
Ludzie	Współpracownicy, szef	21	33	11	Rodzina	8	6	11
	Rodzina	45	44	39	Sąsiedzi	10	17	11
	Przyjaciele	26	39	33	Mąż/żona	4		6
	Sąsiedzi	4	11	6	Kolega/koleżanka	3	6	6
	Jan Paweł II	14	22	6	Komuniści	4		11
	Mąż, żona	29	28	44	Współpracownicy; szef	11	17	11
	Dzieci	22	39	22	Politycy	7		11
	Przywódcy polityczni	3
	Młodzież/uczniowie	5	11
	Ksiądz	3	6

R – cała grupa badawcza, W – wysoki poziom mądrości życiowej, N – niski poziom mądrości życiowej.

 

W sferze osobistej badane osoby najbardziej cenią sobie doświadczenia związane ze ślubem (58%) oraz z życiem zawodowym i odnoszeniem sukcesów
w pracy (52%). Najbardziej negatywnym natomiast wydarzeniem jest strata bliskiej osoby (28%).

Pozytywne wydarzenia związane ze światem dla badanej grupy to przede wszystkim wybór Polaka na papieża i upadek komunizmu. Negatywne wspomnienia wiążą się ze stanem wojennym, komunizmem oraz z cierpieniem wywołanym wojnami i atakami terrorystycznymi.

Przywołane ważne miejsca to przede wszystkim własny dom, mieszkanie, które świadczą o atmosferze bezpieczeństwa i poczuciu stabilizacji. Wśród negatywnych miejsc nie ma żadnego dominującego elementu.

Osoby znaczące to przeważnie rodzina, współmałżonek i przyjaciele, czyli osoby najbliższe, które w ciężkich chwilach wspierają i służą radą. Postrzeganych negatywnie było wiele osób, jednak żadna grupa nie dominuje.

Zarówno osoby o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej cenią sobie wydarzenia z życia prywatnego i zawodowego. Ślub, sukcesy w pracy oraz narodziny dzieci przeważają w pozytywnych wspomnieniach z okresu dorosłości. Dla osób o niskim poziomie mądrości życiowej wydarzeniem, które negatywnie zapisało się w ich pamięci jest zdecydowanie utrata bliskiej osoby. Z kolei dla osób charakteryzujących się wysokim poziomem mądrości życiowej wydarzenie
to ma również znacznie, aczkolwiek mniejsze, porównywalne z trudami życia codziennego.

Obie wyróżnione grupy uważają wybór Polaka na papieża za szczególne
i ważne wydarzenie na świecie. Osoby o wysokim poziomie mądrości życiowej dostrzegają także pozytywny i duży wpływ na dalsze życie wydarzeń związanych
z upadkiem komunizmu i zmianami, które on zapoczątkował. Do negatywnych wydarzeń na świecie obydwie grupy zakwalifikowały przede wszystkim okres stanu wojennego i komunizm.

Rodzina, własne dzieci oraz przyjaciele to osoby najbardziej znaczące dla wyróżnionej grupy o wysokim poziomie mądrości życiowej. Ci, charakteryzujący się niskim poziomem cenią sobie przede wszystkim współmałżonka i rodzinę. Reasumując, należy stwierdzić, że obie grupy przykładają dużą wagę do życia rodzinnego. Wśród negatywnych osób, które pojawiły się w życiu badanych grup
w okresie dorosłości przeważają osoby spoza rodziny: sąsiedzi, współpracownicy lub szef.

 

Okres aktualny

Prezentacja materiału zawartego w tej części pracy jest kontynuacją tego wszystkiego co wydarzyło się do tej pory w życiu badanych osób i przedstawia najważniejsze wydarzenia i chwile tego, co obecnie dzieje się w życiu badanych seniorów. Zebrany materiał znajduje się w Tabeli 6.

 

Tabela nr 6: Treść mapy biograficznej okresu aktualnego u całej grupy badanej
i u osób o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej.

 

Kategorie	Pozytywne %				Negatywne %
	Treść doświadczenia	R	W	N	Treść doświadczenia	R	W	N
Wydarzenia związane z własną osobą	Pielgrzymki, wyjazdy	7	11		Trudności finansowe	8	6	6
	Polepszenie warunków życia	10	6	11	Śmierć bliskiej osoby	16	11	17
	Życie rodzinne	55	67	67	Problemy rodzinne	8	22
	Zaangażowanie w życie parafii	8	6	6	Problemy zdrowotne w rodzinie	36	33	50
	Sukcesy osobiste	18	22	22
	Życie towarzyskie	4		11
	Przejście na emeryturę	27	39	22
Wydarzenia związane ze światem	Polityka w kraju	3	6		Katastrofy np. Smoleńsk	21	28	11
	Przynależność do UE	10	6	6	Sytuacja polityczna w Polsce	34	39	50
	Pokój na świecie	3	6		Konflikty, wojny, zamachy	27	28	28
	Działalność kościoła	7	17	6	Kryzys ekonomiczny na świecie	10	11
	Beatyfikacja JPII	5	17		Walka z religią, upadek moralny	12	11	22
	Sukcesy Polaków	3	6
Miejsca	Dom, mieszkanie	67	61	61	Miejsca konfliktów zbrojnych	8	6	11
	Kościół	19	17	11	Szpital	7	6
	Miejsca pielgrzymkowe, wypoczynkowe	18	17	22
	Miejsce pracy	8	6	17
Ludzie	Koleżanki, koledzy	27	44	33	Koledzy, koleżanki	7	11
	Rodzina	59	50	50	Niektóre osoby z rodziny	7	11	6
	Sąsiedzi	5	6	11	Ludzie nieuczciwi, tkwiący w nałogach	10	11	6
	Mąż, żona	22	11	22	Sąsiedzi	7	6	22
	Papież, Ojciec Rydzyk	11	11	11	Politycy	19	6	22
	Politycy	5	6

R – cała grupa badawcza, W – wysoki poziom mądrości życiowej, N – niski poziom mądrości życiowej.

 

Ta część zawiera tematy najważniejsze obecnie dla badanych osób. Cenią one sobie przede wszystkim życie rodzinne (55%), czas spędzany już nie tylko
z własnymi dziećmi, ale także z kolejnym pokoleniem, a mianowicie z wnukami. Wiąże się to z przyjęciem nowej roli. Głównym problemem wśród badanych seniorów są trudności zdrowotne dotyczące zarówno członków rodziny,
jak i samych badanych.

W wymiarze pozaosobistym trudno było wskazać osobom badanym najważniejsze dla nich obecnie wydarzenie. Najczęściej jako negatywne odbierane są takie zdarzenia jak sytuacja polityczna w Polsce, konflikty, wojny, zamachy
i katastrofy.

Miejscem, które jest aktualnie najważniejsze dla badanych osób jest ich własny dom, mieszkanie, czyli miejsce do którego seniorzy się przywiązali, i które zaspokaja ich potrzebę bezpieczeństwa.

Tak jak i w poprzednich okresach, zauważyć można, iż dla osób badanych najważniejsza jest rodzina. Wśród negatywnych postaci nie ma dominującej grupy.

Zarówno u osób o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej zdecydowanie najważniejsze jest życie rodzinne (55%) i czas spędzony
z najbliższymi. Problemy zdrowotne w rodzinie są obecnie największym zmartwieniem wśród wyróżnionych grup seniorów. Dodatkowo osoby o wysokim poziomie mądrości w przeciwieństwie do osób o niskim poziomie, dostrzegają
w swoim życiu trudności związane z problemami rodzinnymi (22%).

Dla badanych grup sytuacja polityczna na świecie oraz konflikty, wojny
i zamachy są obecnie najbardziej negatywnymi wydarzeniami. Dodatkowo osoby
o wysokim poziomie mądrości życiowej zauważają, że różnego rodzaju katastrofy, np. w Smoleńsku również wiążą się z negatywnymi wydarzeniami na świecie.

Analizując treść doświadczeń badanych osób, nie można stwierdzić, aby jakaś grupa dominowała w negatywnych doświadczeniach. U osób o niskim poziomie mądrości życiowej, zauważyć można jednak, że w większym stopniu sąsiedzi oraz politycy wywołują negatywne emocje.

 

Doświadczenia życiowe osób starszych

Jakość życia w okresie późnej dorosłości uzależniona jest od wielu czynników, jednym z najbardziej istotnych wydaje się być historia życia, ponieważ okres starości jest następstwem wydarzeń zaistniałych zarówno w dzieciństwie oraz młodości, ale także w dorosłości. To w jaki sposób osoby badane rozwiązały konflikty zaistniałe na wcześniejszych etapach życia ma duży wpływ na obecną sytuacje i ocenę jakości własnego życia. Problemy napotkane w przeszłości umacniają człowieka i uczą w jaki sposób należy radzić sobie w przyszłości. Pewne wydarzenia i sytuacje z perspektywy lat mogą być obecnie zupełnie inaczej oceniane i generować innego rodzaju wnioski.

Każda autonarracja dostarcza jej autorowi wiedzy o nim samym i dzięki niej może on wyrazić siebie, a także swoją przemianę, która nastąpiła w trakcie rozwoju. Opowiadanie daje większą samoświadomość i może służyć odkrywaniu, zmianie i kreowaniu siebie. Rozumienie własnej przeszłości, siebie i swojego życia może ułatwić realizację własnej drogi życiowej.[54]

Biorąc pod uwagę elementy zawarte w mapie biograficznej można stwierdzić, że przez całe życie dla badanych seniorów najważniejsze były chwile spędzone
z rodziną i z przyjaciółmi. Dom rodzinny, a na późniejszym etapie własne mieszkanie lub dom, to miejsce, które nie tylko daje poczucie bezpieczeństwa, ale także poczucie spokoju i stabilności. Okres wojenny, utrata bliskich, problemy polityczne w kraju, a także wojny, zamachy i katastrofy na świecie to wydarzenia poza sferą osobistą wywołujące największe negatywne wspomnienia i emocje.

Zdobyte doświadczenia życiowe opisane w formie mapy biograficznej stanowią również doskonały materiał do analizy zależności pomiędzy poziomem mądrości życiowej a nagromadzonymi zdarzeniami i przemyśleniami życiowymi mającymi wpływ na poziom jakości życia.

Zarówno u osób o wysokim, jak i niskim poziomie mądrości życiowej w historii życia z okresu dzieciństwa dominują wydarzenia związane z domem rodzinnym
i otoczeniem rówieśników. Osoby wspominają wydarzenia takie jak utrata bliskiej osoby bądź też okres II wojny światowej. Bezpieczeństwa niewątpliwe dostarczają rodzice. W okresie młodości wyróżnione grupy osób wskazują na doświadczenia związane z okresem szkolnym oraz ze śmiercią bliskiej osoby. Dom rodzinny
w dalszym ciągu jest ostoją dla badanych osób. Jest to również okres, w którym zwracają one uwagę na wydarzenia związane z polityką w kraju, zamachami
i konfliktami na świecie. Znaczącymi osobami dla grupy charakteryzującej się wysoką mądrością życiową są rodzice i nauczyciele, natomiast dla osób o niskim poziomie – koledzy i koleżanki. Okres dorosłości to czas, w którym życie prywatne
i zawodowe odgrywa największą rolę. Świadczą o tym wspomnienia zarówno osób o wysokim, jak i niskim poziomie mądrości życiowej. Wybór Polaka na papieża
to jedno z częściej wymienianych przez badanych pozytywnych wydarzeń
z tamtego okresu. Seniorzy również jednomyślnie wskazują na trudności życia
w okresie stanu wojennego i komunizmu jako chwile negatywne. Życie rodzinne oraz osoby z rodziny są najważniejsze dla wyróżnionych grup osób. Aktualnie osoby o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej także wskazują,
że najważniejsze są dla nich chwile i wydarzenia związane z życiem rodzinnym. Największym problemem są natomiast problemy zdrowotne, które utrudniają podejmowanie niektórych aktywności i stają się barierą w codziennym funkcjonowaniu. Badani w dalszym ciągu interesują się tym, co się wokół nich dzieje i mają swoje przemyślenia dotyczące sytuacji politycznej na świecie, a także zamachów, konfliktów i wojen.

Dokonane analizy pokazują, że osoby o wysokim i niskim poziomie mądrości życiowej przejawiają podobne wspomnienia z okresu dzieciństwa, młodości, dorosłości, a także w okresie aktualnym kładą nacisk na zbliżone wydarzenia. Oznacza to, że być może to nie rodzaj wydarzenia z przeszłości ma wpływ
na mądrość życiową, a zatem na jakość życia danej osoby, ale raczej sposób
w jaki poradziła ona sobie z trudnościami i emocjami, z którymi było związane. Wyciągnięte wnioski i doświadczenie zdobyte podczas rozwiązywanie zadań rozwojowych z każdego etapu życia niewątpliwie mają wpływ na podejmowanie przyszłych decyzji, a w rezultacie na ocenę dotyczącą jakości życia.

Wypracowanie mądrości życiowej związanej z koncentracją w kolejnych okresach życia na sprawach najważniejszych jest zatem jednym z najważniejszych elementów w podejmowaniu trudu rozwoju. A całościowe spojrzenie na własne życie wymaga natomiast mądrości, która wynika z wieku i zdobytego doświadczenia.[55]

Kolejnym ważnym spostrzeżeniem jest fakt, że osoby badane pochodzą
z różnych rodzin i środowisk. Wsparcie i rady otrzymywane od tych osób mogły generować innego rodzaju decyzje przekładające się na powstałą historię życia. Warto także zwrócić uwagę na różnice w poziomie szczegółowości wypowiedzi osób badanych. Część z nich udzielała bogatych i dość wyczerpujących odpowiedzi, inni natomiast opowiadali krótko i zwięźle. Ponadto niektórzy wymieniali kilka zdarzeń, miejsc czy osób w danej kategorii, inni zaś ograniczali się do jednego czy dwóch zdań. Jednocześnie wiele osób nie udzieliło odpowiedzi
do wszystkich kategorii. Może to wynikać z ich niepamięci pewnych zdarzeń, miejsc czy osób, ale także z niechęci udzielenia odpowiedzi, bądź powracania
do zdarzeń z przeszłości.

Należy także pamiętać, że ocena mądrość życiowej na podstawie testów, skal psychologicznych powinna być traktowana z ostrożnością. Zasadne jest interpretowanie wyników jako ocena tylko pewnych aspektów mądrości życiowej. Wyniki nie powinny być traktowane jako ocena czy badana osoba jest czy nie jest mądra życiowo.

 

Streszczenie

Okres późnej dorosłości to czas, w którym ludzie charakteryzują się najwyższą mądrością życiową jak również posiadają bogate doświadczenia życiowe.

Przedmiotem tego artykułu jest przedstawienie mapy biograficznej osób
w okresie późnej dorosłości w zależności od poziomu mądrości życiowej. Badaniami objęto 73 osoby w wieku od 60 do 86 lat. Wykorzystano skalę
do badania mądrości życiowej „Three Dimensional Wisdom Scale” autorstwa
M. Ardelt oraz Mapę Biograficzną, która jest formą autonarracji i obejmuje następujące okresy życia: dzieciństwo, młodość, dorosłość oraz obecny okres życia.

Słowa klucze: mądrość życiowa, mapa biograficzna, doświadczenia życiowe, późna dorosłość.

 

Summary

Late adulthood is a time in which life experiences are rich and when the level of wisdom is the highest.

The subject of the following articles is to show a biographical map of people
in old age in relation to level of wisdom. The sample consisted of 73 people between 60 and 86 years old. Wisdom level was measured using Three dimensional wisdom scale (Ardelt) whereas life experiences was described
by Biographical Map which is a form of autonarration and which characterizes
the following life periods: childhood, youth, adulthood and present days.

Keywords: wisdom, biographical map, life experiences, late adulthood.

 

Bibliografia

1. Ardelt M., Antecedents and effects of wisdom in old age: A longitudinal perspective on aging well, “Research on Aging”, 22(4), 2000
2. Ardelt M., Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3), 2003
3. Ardelt M., How similar are wise men and women? A comparison across two age cohorts, “Research in Human Development”, 6(1), 2009
4. Ardelt M., Social crisis and individual growth: The long-term effects
   of the Great Depression, “Journal of Aging Studies”, 12(3), 1998
5. Ardelt M., Wisdom and life satisfaction in old age, “Journal of Gerontology: Psychological Sciences”, 52B(1), 1997
6. Bartosz B., Ludzie chcą opowiedzieć swoją historię. Konstruowanie rzeczywistości w narracji. (w:) E. Dryll, A. Cierpka (red.), Koncepcje i badania psychologiczne. Warszawa 2004
7. Clayton V. P., Birren J. E., The development of wisdom across life-span:
   A reexamination of an ancient topic. (w:) P. B. Batles, O. G. Brim Jr. (red.), Life span development and behaviour (Vol. 3, s. 103-135). New York 1980
8. Czerniawska O., Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii. Szkice
   i rozprawy. Łódź 2000b
9. Czerniawska O., Mapa biograficzna – pamiętać czy zapomnieć.
   (w:) Dzięgielewska (red.), Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych. Edukacja Dorosłych, Tom 18. Łódź 2000a
10. Demetrio D., Terapeutyczny wymiar pisania o sobie. Kraków 2000
11. Dyczewski L., Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze. Lublin 1994
12. Gluck J., Kunzmann U., Wisdom: Its structure and function in regulating successful life span development. (w:) C. R. Synder, S. J. Lopez (red.), Handbook of positive psychology. Oxford 2002
13. Halicka M., Pędich W., Satysfakcja życiowa ludzi starych. (w:) B. Synak (red.), Polska starość. Gdańsk 2002
14. Havighurst R. J., Successful aging. (w:) C. Tobbits, W. Donahue (red.), Processes of aging. New York 1963
15. Kozieł D., Trafiałek E., Kształcenie na Uniwersytetach Trzeciego Wieku
    a jakość życia seniorów, „Gerontologia Polska”, 3, 2007
16. Lazarus R., Lazarus B., Coping with aging. Oxford 2006
17. Łój G., Psychologiczne wyznaczniki przeżywanej starości (Psychoneuroimmunologia starości). Mysłowice 2007
18. Misztal A., Mapa biograficzna życia uczestników Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku. (w:) Steuden S., Marczuk M., Starzenie się a satysfakcja z życia. Lublin 2006
19. Nerło M., Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju. (w:) A. I Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec,
    Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007
20. Niewiadomski C., Narracja i kształcenie. (w:) O. Czerniawska, E. Dubas, Drogi edukacyjne i ich biograficzny wymiar, Biblioteka Edukacji Dorosłych, Tom 27. Warszawa-Radom 2002
21. Oleś P., Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa 2003
22. Orwoll L., Achenbaum W. A., Gender and the development of wisdom, “Human Development”, 36, 1993
23. Radlińska H., Pedagogika społeczna. Wrocław 1961
24. Ryff C. D., Singer B., Ironies of the human condition: well-being and health on the way to mortality. (w:) L. G. Aspinwall, U. M Staundinger (red.),
    A psychology of human strengths: Fundamential questions and future directions for a positive psychology. Washington D. C. 2002
25. Steuden S., Mądrość jako pozytywny aspekt starzenia się. (w:) S. Steuden, M. Stanowska, K Janowski (red.), Starzenie się z godnością. Lublin 2012a
26. Steuden S., Psychologia starzenia się i starości. Warszawa 2011
27. Steuden S., Szczęśliwi po pięćdziesiątce. Warszawa 2009
28. Steuden S., Wacko B., Wojciechowska K., Mapa biograficzna własnego życia osób starszych – opracowanie własne. Katedra Psychologii Klinicznej KUL, 2012
29. Steuden S., Z rozważań nad mądrością. (w:) I. Ulik-Jaworska, A. Gała, Dalej w tą samą stronę. Lublin 2012b

 

 

Nota biograficzna

WOJCIECHOWSKA Kaja – mgr psychologii, absolwentka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 2013, doktorantka, stażystka w Instytucie Psychiatrii
i Neurologii w Warszawie oraz w Centralnym Szpitalu Klinicznym MSWiA
w Warszawie, uczestniczka szkoleń psychoterapeutycznych i konferencji naukowych

 

WISDOM AND LIFE EXPERIENCES IN OLD AGE

[1] S. Steuden, Z rozważań nad mądrością. (w:) I. Ulik-Jaworska, A. Gała, Dalej w tą samą stronę. Lublin 2012b, s. 533-545

[2] G. Łój, Psychologiczne wyznaczniki przeżywanej starości (Psychoneuroimmunologia starości). Mysłowice 2007

[3] M. Ardelt, Wisdom and life satisfaction in old age, “Journal of Gerontology: Psychological Sciences”, 52B(1),1997, s. 15-27

[4] V. P. Clayton, J. E. Birren, The development of wisdom across life-span: A reexamination
of an ancient topic. (w:) P. B. Batles, O. G. Brim Jr. (red.), Life span development and behavior. New York 1980 (Vol. 3, s. 103-135)

[5] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3), 2003, s. 275-324

[6] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),  2003, s. 275-324

[7] M. Nerło, Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju.
(w:) A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007

[8] L. Orwoll, W. A. Achenbaum, Gender and the development of wisdom, “Human Development”, 36, 1993, s. 274–296

[9] M. Ardelt, How similar are wise men and women? A comparison across two age cohorts, “Research
in Human Development”, 6(1), 2009, s 9-26

[10] L. Orwoll, W. A. Achenbaum, Gender and the development of wisdom, “Human Development”, 36, 1993, s. 274–296

[11] M. Ardelt, Wisdom and life satisfaction in old age, “Journal of Gerontology: Psychological Sciences”, 52B(1),1997, s. 15-27

[12] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[13] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[14] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[15] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[16] S. Steuden, Psychologia starzenia się i starości. Warszawa 2011

[17] J. Gluck, U. Kunzmann, Wisdom: Its structure and function in regulating successful life span development. (w:) C. R. Synder, S. J. Lopez (red.), Handbook of positive psychology. Oxford 2002,
s. 327-347

[18] M. Nerło, Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju.
(w:) A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007

[19] S. Steuden, Mądrość jako pozytywny aspekt starzenia się. (w:) S. Steuden, M. Stanowska,
K. Janowski (red.), Starzenie się z godnością. Lublin 2012a, s. 71-81

[20] R. Lazarus, B. Lazarus, Coping with aging. Oxford 2006

[21] M. Ardelt, Social crisis and individual growth: The long-term effects of the Great Depression, “Journal of Aging Studies”, 12(3), 1998, s. 291-314

[22] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[23] M. Ardelt, Antecedents and effects of wisdom in old age: A longitudinal perspective on aging well, “Research on Aging”, 22(4), 2000, s. 360-394

[24] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[25] L. Orwoll, W. A. Achenbaum, Gender and the development of wisdom, “Human Development”, 36, 1993, s. 274–296

[26] M. Nerło, Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju.
(w:) A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007

[27] S. Steuden, Szczęśliwi po pięćdziesiątce. Warszawa 2009

[28] O. Czerniawska, Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii. Szkice i rozprawy. Łódź 2000b

[29] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[30] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[31] L. Dyczewski, Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze. Lublin 1994

[32] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3), 2003, s. 275-324

[33] M. Nerło, Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju.
(w:) A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007

[34] M. Nerło, Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju.
(w:) A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007

[35] G. Łój, Psychologiczne wyznaczniki przeżywanej starości (Psychoneuroimmunologia starości). Mysłowice 2007

[36] M. Nerło, Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju.
(w:) A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007

[37] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[38] R. J. Havighurst, Successful aging. (w:) C. Tobbits, W. Donahue (red.), Processes of aging. New York 1963, s. 291-320

[39] O. Czerniawska, Mapa biograficzna – pamiętać czy zapomnieć. (w:) Dzięgielewska (red.), Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych. Edukacja Dorosłych, Tom 18. Łódź 2000a, s. 73-81

[40] H. Radlińska, Pedagogika społeczna. Wrocław 1961

[41] C. Niewiadomski, Narracja i kształcenie. (w:) O. Czerniawska, E. Dubas, Drogi edukacyjne i ich biograficzny wymiar, Biblioteka Edukacji Dorosłych, Tom 27. Warszawa-Radom 2002, s. 59-67

[42] A. Misztal, Mapa biograficzna życia uczestników Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku.
(w:) Steuden S., Marczuk M., Starzenie się a satysfakcja z życia. Lublin 2006, s. 421-437

[43] D. Demetrio, Autobiografia. Terapeutyczny wymiar pisania o sobie. Kraków 2000

[44] M. Nerło, Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju.
(w:) A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007

[45] P. Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa 2003

[46] B. Bartosz, Ludzie chcą opowiedzieć swoją historię. Konstruowanie rzeczywistości w narracji.
(w:) E. Dryll, A. Cierpka (red.), Narracja. Koncepcje i badania psychologiczne. Warszawa 2004,
s. 230-235

[47] M. Ardelt, Antecedents and effects of wisdom in old age: A longitudinal perspective on aging well, “Research on Aging”, 22(4), 2000, s. 360-394

[48] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[49] M. Nerło, Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju.
(w:) A. I. Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska (red.), Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań 2007

[50] C. D Ryff, B. Singer, Ironies of the human condition: well-being and health on the way to mortality. (w:) L. G. Aspinwall, U. M Staundinger (red.), A psychology of human strengths: Fundamential questions and future directions for a positive psychology. Washington D. C. 2002, s. 271-287

[51] M. Halicka, W. Pędich, Satysfakcja życiowa ludzi starych. (w:) B. Synak (red.), Polska starość. Gdańsk 2002

[52] D. Kozieł, E. Trafiałek, Kształcenie na Uniwersytetach Trzeciego Wieku a jakość życia seniorów, „Gerontologia Polska”, 3, 2007, s. 104-108

[53] S. Steuden, B. Wacko, K. Wojciechowska, Mapa biograficzna własnego życia osób starszych – opracowanie własne. Katedra Psychologii Klinicznej KUL 2012

[54] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

[55] M. Ardelt, Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale, “Reaearch on Aging”, 25(3),   2003, s. 275-324

 

 

Autorka: Kaja Wojciechowska III Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Źródło: „Mądrość życiowa a doświadczenia życiowe u osób w okresie późnej dorosłości” w Przeglądzie Naukowo – Metodycznym, Edukacja dla bezpieczeństwa, Poznań 2014