Image may be NSFW.
Clik here to view.
Problematyka wpływu mądrości życiowej na jakość życia u osób w okresie późnej dorosłości nie jest w pełni zbadana. Poniższe badania stanowią próbę określenia związku między poziomem mądrości życiowej a poczuciem jakości własnego życia. Celem badań była również psychologiczna charakterystyka osób starszych w kontekście badanych zmiennych,
a także określenie, jak osoby o różnej strukturze jakości życia różnią się pod względem mądrości życiowej. Badaną grupę stanowiły 73 osoby w wieku od 60 do 86 lat. Mądrość życiowa mierzona była za pomocą Trójwymiarowej skali do badania mądrości życiowej
3D-WS autorstwa Ardelt, natomiast do badania jakości życia użyto skali CASP-19 opracowanej przez Higgsa i współpracowników.
Słowa klucze: mądrość życiowa, jakość życia, późna dorosłość
Wprowadzenie
Zarówno pojęcie mądrości życiowej jak i jakości życia nie posiada jednoznacznej definicji. Są to terminy wieloaspektowe i złożone. Biorąc jednak pod uwagę rozmaite koncepcje dotyczące mądrości życiowej można dostrzec, że przede wszystkim podkreśla się w nich kilka ważnych wymiarów, których celem jest opisanie mądrości: poznawczy, emocjonalny, społeczny i motywacyjny. Ich znaczenie może się różnić w zależności od przyjętej koncepcji mądrości życiowej (Steuden, 2012a). Zdefiniowanie jakości życia również nie jest proste, gdyż istnieje wiele podejść teoretycznych i tym samym brakuje powszechnie uznanego kryterium określającego zakres i strukturę tego terminu (Steuden, Sternal, Gierus, 2012). Funkcjonuje również wiele pokrewnych pojęć, takich jak: subiektywny lub emocjonalny dobrostan, satysfakcja z życia, zadowolenie z życia, szczęście, dobre samopoczucie (Steuden, 2011). Czasami te pojęcia używane są zamiennie, innym razem za odrębne, a w jeszcze innych sytuacjach niektóre z nich stanowią tło dla pozostałych (Halicka, 2004).
W niniejszych badaniach do określenia mądrości życiowej zostało wykorzystane podejście Moniki Ardelt, która definiuje ją właśnie jako integrację poznawczych, refleksyjnych i emocjonalnych elementów (Ardelt, 1997).
Wymiar poznawczy związany jest z głębszym rozumieniem życia, świadomością ograniczoności wiedzy, nieprzewidywalności zdarzeń i akceptacji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów życia. Wymiar refleksyjny dotyczy zaś spostrzegania sytuacji i zdarzeń z różnych stron a także wymaga znajomości i rozumienia siebie. Natomiast wymiar emocjonalny odnosi się do sposobu funkcjonowania w relacjach interpersonalnych, współodczuwania, współczucia i empatii (Ardelt, 2003).
Osoba mądra w ujęciu Ardelt dąży do poznania prawdy i zrozumienia głębokiego sensu zjawisk i zdarzeń. Stara się wnikliwie obserwować rzeczywistość i jest zdolna do rozważania zjawisk z różnych perspektyw. Zdaje sobie także sprawę z ograniczenia ludzkiej wiedzy. Przedkłada kwestie uniwersalne nad indywidualny dobrostan. Cechuje ją ponadto współczucie dla innych i empatia (Nerło, 2007).
Odmiennym stanowiskiem dotyczącym określenia zakresu mądrości życiowej o którym warto wspomnieć, jest podejście zaproponowane przez Baltesa i współpracowników. Teoria mądrości ich autorstwa zawiera odniesienia do koncepcji inteligencji praktycznej Sternberga, do założeń psychologii poznawczej, jak również do psychologii life-span i psychologii motywacji (Uchnast, 2006). Ich zdaniem mądrość to wiedza ekspercka o istocie i sensie ludzkiego życia, a także o sposobach planowania i kierowania nim oraz strategiach osiągania dobrego życia. Istotnymi cechami mądrości jest szeroka wiedza i praktyczna znajomość warunków, charakteru ludzkiego rozwoju, rozumienie obowiązków, celów życiowych oraz posiadanie perspektywy skończoności ludzkiego życia. Ważna jest także wiedza i praktyczna znajomość oddziaływania czynników społecznych i sytuacyjnych
na ludzkie życie, a także świadomość ludzkich ograniczeń. Mądrość nabywana jest
w procesie uczenia się i wymaga integracji czynników poznawczych, osobowych, interpersonalnych, duchowych oraz łączy się z motywacją dążenia do doskonałości. (Steuden, 2012a).
Jakość życia została ujęta w koncepcji autorstwa Higgsa, Hyde’a Wigginsa i Blane’a, którzy oparli się między innymi na teorii potrzeb Maslowa i na holistyczno – dynamicznej teorii motywacji. Higgs odwołał się również do koncepcji Doyla i Gougha, którzy przypisywali duże znaczenie zdrowiu, które jest podstawą do przetrwania życia i realizacji pozostałych celów oraz autonomii, jako jednej z fundamentalnych potrzeb. Autonomia umożliwia określanie adekwatnych do możliwości celów oraz dążenia do nich (Doyl, Gough, 1991). Na podstawie tych dwóch koncepcji wyróżnił cztery wymiary: kontrolę, autonomię, samorealizację i przyjemność.
Poczucie kontroli opisywane jest jako zdolność do aktywnego ingerowania
we własne życie, a także jako poczucie sprawstwa. Ludzie uzyskują poczucie bezpieczeństwa dzięki kontroli pewnych zdarzeń. Potrafią wykorzystać określone plany w kreowaniu swojej przyszłości (Higgs, 2003).
Autonomia to możliwość podejmowania decyzji dotyczących zarówno własnej osoby, jak i podstawowych spraw w życiu. Rozumiana jest także jako umiejętność stawiania sobie adekwatnych celów i weryfikacji sposobu ich osiągnięcia (Lassota, 2006).
Kolejnym czynnikiem, który wpływa na poczucie jakości życia jest samorealizacja. Człowiek wyraża potrzebę wykorzystania swoich zasobów w dalszym rozwoju. Chce zajmować się czynnościami, które według siebie wykonuje najlepiej. Ma potrzebę stawania się coraz bardziej doświadczonym i kompetentnym. Samorealizacja staje się dla osoby ważna, gdy zaspokojone zostają potrzeby niższego rzędu (Maslow, 1990).
Ostatnim wyróżnionym wymiarem jest przyjemność. Obecnie ludzie bardzo koncentrują się na poszukiwaniu szczęścia w życiu, gdyż nie są zmuszeni zmagać się na co dzień z takimi problemami jak głód, lęk o przetrwanie. Pragną doświadczyć jak najwięcej zdarzeń, które będą mogli włączyć we własną tożsamość. Sposoby zaspokajania takich potrzeb jak przyjemność i samorealizacja są zmienne i zależne od kontekstu. Higgs proponuje ocenę jakości życia na postawie zaspokojenia potrzeb należących do powyższych czterech wymiarów (Higgs, 2003).
Dotychczas problematyka wpływu mądrości życiowej na jakość życia w okresie późnej dorosłości została zbadana przez Ardelt, która przeprowadziła badania 120 starszych kobiet i mężczyzn. Mądrość została zbadana za pomocą trzech wymiarów: poznawczego, emocjonalnego i refleksyjnego. Jakość życia została zdefiniowana jako poczucie zadowolenia i brak niesatysfakcji z różnych obszarów życia. Ardelt chciała również zbadać zależność między jakością życia a obiektywnymi warunkami, takimi jak zdrowie fizyczne, status socjoekonomiczny, sytuacja finansowa i zaangażowanie w życie społeczne (Ardelt, 1997).
Ardelt w swoich badaniach wykazała, że mądrość życiowa opisywana przez wymiar poznawczy, emocjonalny i refleksyjny ma pozytywny wpływ na jakość życia niezależnie od obiektywnych okoliczności. Na jakość życia wpływa również umiejętność pogodzenia się z ludzkimi ograniczeniami oraz ze śmiercią. Jest to dużo łatwiejsze dla osób posiadających wysoki poziom mądrości życiowej. Osoby mądre życiowo są również w stanie czerpać satysfakcję z życia, jeśli warunki obiektywne ich egzystencji nie są najlepsze. Ponadto mądrość ma znacząco pozytywny wpływ na satysfakcję z życia zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn (Ardelt, 1997).
Metoda
Aby określić poziom badanych zmiennych, zostały użyte następujące metody. Skala Three Dimensional Wisdom Scale 3D-WS służyła do pomiaru mądrości życiowej i została opracowana w 2003 roku przez Ardelt, a przetłumaczona na język polski przez S. Steuden i P. Brudka (2011). Skala pozwala na ocenę globalnej mądrości życiowej, jak również jej trzech wymiarów: poznawczego (cognitive dimension), refleksyjnego (reflective dimension) oraz emocjonalnego (affective dimension).Zadaniem respondentów jest zaznaczenie odpowiedzi na pięciostopniowej skali, która wyraża stopień zgodności postawy, opinii badanego z danym stwierdzeniem (zdecydowanie tak, tak, i tak i nie, nie, zdecydowanie nie).
Do określenia poziomu jakości życia została wykorzystana Skala do Badania Jakości Życia CASP-19 Higgsa, Hyde’a, Wigginsa i Blane’a, opracowana w 2003 roku, a przetłumaczona na język polski przez S. Steuden i J. Szafrańską (2009). Skala pozwala na ocenę globalnej jakości życia oraz czterech podskal, takich jak: poczucie kontroli, autonomia, samorealizacja, przyjemność. Zadaniem respondentów jest zaznaczenie odpowiedzi na czterostopniowej skali wyrażającej częstotliwość (0-nigdy, 1-rzadko, 2-czasem, 3-często) występowania danej cechy.
Wyniki
Charakterystyka badanych osób
W badaniach wzięło udział 73 osoby w wieku od 60 do 86 lat. Średni wiek badanych wynosił 69,08, a odchylenie standardowe 5,52. W badanej grupie liczba kobiet i mężczyzn jest porównywalna. Dokładne dane dotyczące struktury grupy ze względu na płeć zamieszczono w Tabeli 1.
Dane socjodemograficzne całej grupy osób badanych pokazują, że badani pochodzą w większości z dużego miasta (51,1%) oraz ze wsi (45,6%). Tylko 3,3% osób pochodzi z małego miasta. Znaczna większość osób badanych jest w związkach małżeńskich (71,2%). Około jedna czwarta badanych pozostaje w stanie wdowieństwa (21,9%), a jedynie niewielka liczba osób badanych jest stanu wolnego (5,5%) lub rozwiedzionych (1,4%). Zdecydowana większość osób badanych przebywa na emeryturze (78,1%). Niewielka część badanych pozostaje aktywnych zawodowo (12,3%) lub jest rencistami (9,6%). Większość osób badanych ma wykształcenie średnie (50,7%). Około jedna piąta respondentów posiada wykształcenie wyższe (23,3%). Znacznie mniejsza część osób ma wykształcenie zawodowe (13,7%) i podstawowe (12,3%). Uzyskane dane wskazują, że prawie połowa badanych seniorów ocenia swój stan zdrowia jako raczej dobry (45,2%), natomiast 27,4% jako dobry. Pozostałe osoby uważają swój stan zdrowia za raczej zły (19,2%) lub zły (8,2%). Dane uzyskane w badaniach wskazują, że większość respondentów cierpi na choroby przewlekłe (74%), natomiast 26% osób nie zgłosiło występowania u siebie takich chorób.
Badania zostały przeprowadzone w okresie od września do grudnia 2012 roku. Objęto nimi osoby od 60 roku życia, niezależnie od płci. Badania były anonimowe, wzięli w nich udział jedynie ochotnicy. Prowadzone były przede wszystkim indywidualnie. Tylko nieliczni badani wyrażali chęć wypełniania kwestionariuszy samodzielnie. Badania przeprowadzone zostały głównie wśród seniorów mieszkających w Lublinie, Czudcu, Wałbrzychu, Świnoujściu i Warszawie. Osoby badane były chętne do współpracy, wykazywały zainteresowanie badaniami oraz z zaangażowaniem odpowiadały na pytania znajdujące się w kwestionariuszach. Większość osób nie miała trudności z odpowiadaniem na pytania kwestionariuszowe, jednak część z nich nie rozumiała niektórych twierdzeń lub skali, zgodnie z którą należało udzielić odpowiedzi.
Psychologiczna charakterystyka osób badanych ze względu na mądrość życiową oraz jakość życia
Mądrość życiowa
Ogólna mądrość życiowa u osób badanych kształtuje się na poziomie średnim. Seniorzy w umiarkowany sposób zdają sobie sprawę z ograniczoności swojej wiedzy oraz w przeciętnym stopniu radzą sobie z akceptacją zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów życia. Mają oni również umiarkowaną zdolność spostrzegania sytuacji i zdarzeń z różnych stron, co oznacza, że w średnim stopniu znają i rozumieją siebie. Ich empatia, współczucie, współodczuwanie i sposób funkcjonowania w relacjach interpersonalnych także znajduje się na poziomie przeciętnym. Uzyskane wyniki przedstawiono w Tabeli 2.
Aby ustalić, czy różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami w poziomie mądrości życiowej i jej poszczególnych składników są istotne, została przeprowadzona dodatkowa analiza. Wyniki zostały przedstawione w Tabeli 3.
Uzyskane wyniki świadczą o tym, że kobiety i mężczyźni różnią się pod względem wymiaru emocjonalnego. Kobiety w porównaniu z mężczyznami lepiej funkcjonują w relacjach interpersonalnych, mają większe umiejętności współodczuwania, współczucia i empatii.
Jakość życia
Ogólna jakość życia u osób starszych kształtuje się na poziomie średnim. Można stwierdzić, że ze wszystkich wymiarów jakości życia najbardziej zaspokojona jest potrzeba przyjemności. Osoby chcą doświadczyć jak największej liczby zdarzeń, z których czerpią satysfakcję. Mają zadowalające kontakty społeczne oraz towarzyszy im poczucie sensu życia. Pozytywnie oceniają swoją przeszłość, a także snują plany na przyszłość. Pozostałe potrzeby zaspokajane są w równym stopniu. Badane osoby starsze mają umiarkowane poczucie kontroli nad codziennymi wydarzeniami w ich życiu oraz niezależności od wpływów zewnętrznych. Seniorzy są także w przeciętnym stopniu zadowoleni ze swojego dotychczasowego funkcjonowania oraz mają średni poziom energii do działania.
Średnie rezultaty badań, odchylenie standardowe dla kobiet i mężczyzn oraz całej grupy przedstawiono w Tabeli 4.
Aby ustalić czy różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami w poziomie jakości życia i jej poszczególnych składników są istotne została przeprowadzona dodatkowa analiza. Nie wykazała ona jednak znaczących różnic.
Związek między mądrością życiową a jakością życia
Aby ustalić siłę związku pomiędzy mądrością życiową a jakością życia został obliczony współczynnik r-Pearsona dla wyniku ogólnego i poszczególnych wymiarów mądrości życiowej oraz jakości życia. Otrzymane współczynniki korelacji zamieszczono w Tabeli 5.
Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że istnieje wiele istotnych zależności pomiędzy mądrością życiową a jakością życia. Wynik ogólny mądrości życiowej koreluje z wynikiem ogólnym jakości życia. Zależność ta jest wyraźna. Ogólna mądrość życiowa koreluje nisko z Autonomią i Samorealizacją oraz umiarkowanie z Kontrolą. Najwięcej współzależności jest między wymiarem refleksyjnym a wynikiem ogólnym i poszczególnymi podskalami jakości życia. Zależność między tym wymiarem a Autonomią i Przyjemnością jest mała, natomiast siła związku z Samorealizacją, Kontrolą i ogólną jakością życia umiarkowana. Wymiar poznawczy koreluje natomiast tylko z Kontrolą. Zależność ta jest niska. Nie odnotowano natomiast korelacji między wymiarem emocjonalnym a jakością życia.
Najsilniejsza zależność występuje między wymiarem refleksyjnym a ogólną jakością życia. Oznacza to, że wraz ze wzrostem umiejętności spostrzegania sytuacji
i zdarzeń z różnych stron, a także znajomości i rozumienia siebie, wzrasta ogólna jakość życia poprzez zaspokojenie potrzeb składających się na nią. Zwiększa się również poczucie wpływu na własne życie, zdolność do swobodnego planowania przyszłości oraz poczucie kontroli nad daną sytuacją życiową.
Im większa jest zdolność rozumienia zdarzeń z różnych perspektyw tym większa jest satysfakcja z dotychczasowego funkcjonowania i stylu życia, a także z kontaktów
z innymi ludźmi. Jednocześnie wzrasta także poczucie sensu życia oraz związany z tym pozytywny stosunek do przeszłości i przyszłości. Umiejętność spostrzegania sytuacji
z różnych stron sprawia także, że zwiększa się poczucie niezależności od spraw materialnych, warunków fizycznych i innych ludzi.
Wymiar poznawczy, czyli zdolność do głębszego rozumienia życia oraz świadomość ograniczoności wiedzy i faktu, iż życie ludzkie jest nieprzewidywalne współwystępuje z poczuciem posiadania wpływu na to, co się wokół dzieje. Pozwala to również na swobodne planowanie przyszłości.
Nie ma natomiast związku pomiędzy wymiarem emocjonalnym, czyli sposobem funkcjonowania w relacjach interpersonalnych, umiejętnością współodczuwania
i empatii a jakością życia.
W kierunku typologii osób o różnym profilu jakości życia
Wyodrębnienie grup zróżnicowanych ze względu na jakość życia
Aby ustalić, jak osoby o różnej strukturze jakości życia różnią się między sobą pod względem mądrości życiowej, wyodrębniono trzy grupy osób zróżnicowane
ze względu na czynniki strukturalne jakości życia. Umożliwi to opis grupy także
w zakresie mądrości życiowej. Dokonano następujących analiz na wynikach standaryzowanych. Szczegółowe dane zamieszczone zostały w Tabeli 6.
Aby lepiej zobrazować uzyskane wyniki zostały one przedstawione
na Wykresie 1.
Otrzymane dane pokazują, że osoby znajdujące się w trzeciej grupie charakteryzują się wysokim poziomem wszystkich czynników strukturalnych jakości życia. Mają zaspokojone wszystkie potrzeby i można określić je jako osoby posiadające wysoką jakość życia. Grupa pierwsza najwyższe wyniki osiąga w Przyjemności i Samorealizacji, a następnie w Kontroli i Autonomii. Są to osoby pozytywnie nastawione do świata, o mniejszym poczuciu wpływu na własne życie i jego kontroli. Osoby te również mają mniejsze poczucie niezależności od wpływów innych, od środków finansowych i stanu zdrowia, a także przejawiają mniejsze możliwości czerpania satysfakcji z codziennej aktywności. Natomiast grupa druga cechuje się najwyższymi wynikami w Autonomii i Kontroli, a następnie w Samorealizacji
i Przyjemności. Osoby te mają wysokie poczucie niezależności i wpływu na własne życie. Charakteryzują się jednak mniejszą satysfakcją z dotychczasowego funkcjonowania i sposobu życia oraz przejawiają mniejszy optymizm. Ich radość i satysfakcja z życia, z kontaktów z innymi i z aktywności także jest obniżona.
Następnie dokonano porównania różnic między średnimi z poszczególnych grup. W tym celu wykorzystany został test post hoc – Test Tukey’a HSD. Analizy wykazały, że wyodrębnione trzy grupy: osoby posiadające wysoką jakość życia, osoby pozytywnie nastawione do świata oraz osoby o wysokim poczuciu niezależności
i wpływu na własne życie różnią się w strukturze jakości życia, pod względem takich czynników jak Autonomia, Przyjemność i Samorealizacja. Nie zauważono natomiast istotnych różnic pomiędzy osobami z wysokim poczuciem niezależności i wpływu na własne życie (2) a osobami pozytywnie nastawionymi do życia (1) w podskali Kontrola. Oznacza to, że te grupy nie różnią się poczuciem wpływu i kontroli nad własnym życiem. Szczegółowe analizy znajdują się w Tabeli 7.
Mądrość życiowa w wyodrębnionych grupach
Poniżej zostanie przeprowadzona charakterystyka mądrości życiowej
ze względu na grupę. Szczegółowe dane znajdują się w Tabeli 8.
Aby lepiej zobrazować uzyskane wyniki zostały one przedstawione na Wykresie 2.
Uzyskane dane pokazują, że poziom ogólny mądrości życiowej i jej poszczególnych wymiarów u osób z pozytywnym nastawieniem do życia (1) oraz u osób z wysokim poczuciem niezależności i wpływu na własne życie (2) znajduje się na poziomie średnim. Osoby te w umiarkowanym stopniu przejawiają umiejętność głębszego rozumienia życia i zdają sobie sprawę z ograniczoności wiedzy i nieprzewidywalności życia. Są także w przeciętnym stopniu zdolne do spostrzegania sytuacji z różnych stron. Umiejętność współodczuwania, współczucia i empatii również pozostaje na tym poziomie.
Natomiast osoby z wysoką jakością życia (3) charakteryzują się średnim poziomem ogólnej mądrości życiowej oraz umiarkowanymi wynikami w wymiarach: poznawczym i afektywnym. Oznacza to, że ich rozumienie życia oraz świadomość ograniczoności wiedzy i nieprzewidywalności zdarzeń, a także umiejętność akceptacji pozytywnych i negatywnych aspektów życia jest przeciętna. Na tym samym poziomie pozostaje ich empatia oraz zdolność do współodczuwania, współczucia. Badani cechują się jednak wysokimi wynikami w wymiarze refleksyjnym. Oznacza to, że charakteryzują się wyższym poziomem znajomości i rozumienia siebie, co wpływa na zdolność spostrzegania sytuacji i zdarzeń z różnych stron.
Następnie przeprowadzono dokładniejsze badania różnic między średnimi
z poszczególnych grup. W tym celu wykorzystane zostały testy post hoc – Test Tukey’a HSD i Test NIR. Analizy te wskazały, że wyodrębnione grupy osób różnią się w ogólnej mądrości życiowej oraz pod względem wymiaru refleksyjnego. Uzyskane dane przedstawione zostały w Tabeli 9.
Uzyskane wyniki pokazują, że osoby posiadające wysoką jakość życia (3) różnią się pod względem umiejętności spostrzegania sytuacji i zdarzeń z różnych stron od osób z wysokim poczuciem niezależności i wpływu na własne życie (2), a także od osób z pozytywnym nastawieniem do życia (1). Oznacza to, że posiadają większą znajomość własnych preferencji i lepiej rozumieją swoje potrzeby. Co więcej osoby z wysokim poczuciem niezależności i wpływu na własne życie (2) różnią się pod względem ogólnej mądrości życiowej od osób przejawiających wysoki poziom jakości życia (3).
Dyskusja
Charakterystyka psychologiczna osób badanych
Uzyskane rezultaty wskazują, że osoby badane charakteryzują się umiarkowanym poziomem mądrości życiowej obejmującej wymiary: poznawczy, refleksyjny i emocjonalny. Oznacza to, że mają przeciętne umiejętności w głębszym rozumieniu życia, w rozumieniu nieprzewidywalności zdarzeń i akceptacji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów życia. Badani w przeciętnym stopniu potrafią także spostrzegać sytuacje i zdarzenia z różnych stron, co oznacza, że zdolność do rozumienia siebie i znajomość własnych preferencji jest powierzchowna. Poziom współodczuwania, współczucia i zdolność do empatii również są przeciętne.
Otrzymane wyniki mogą świadczyć o tym, że badane osoby nie do końca pomyślnie rozwiązały trudności i kryzysy występujące na wcześniejszych etapach życia, a w konsekwencji rozwiązanie ich nie przyczyniło się znacząco do wzrostu doświadczeń i dojrzewania za ich sprawą. Stąd też umiarkowany poziom mądrości życiowej. Być może znaczenie miało również środowisko społeczne, którym otaczali się badani we wczesnym okresie dorosłości. Doświadczenia z poprzednich okresów życia mają niewątpliwie wpływ na poziom mądrości życiowej na późniejszym etapie życia.
Napotykając na sytuacje trudne osoby starsze są w stanie zachować równowagę psychiczną, optymizm, pokorę, a także cierpliwość. Są zdolne do wyrzeczeń
i samoograniczeń, gdy nadejdzie taka potrzeba. Wykorzystują zdobyte doświadczenie życiowe i mają świadomość braku wpływu na niektóre sytuacje. Ludzie posiadający mądrość życiową są w stanie zaakceptować ograniczenia związane ze starością a także przemijalność ludzkiej egzystencji, które stanowią integralną część życia (Steuden, 2011).
Badani charakteryzują się umiarkowanym poziomem jakości życia. Osoby starsze w skali przyjemności osiągają wyniki wysokie, podczas gdy w innych skalach ich wyniki plasują się na poziomie średnim. Świadczy to o tym, że najlepiej zaspokojona jest potrzeba przyjemności. Osoby starsze pomimo trudności dnia codziennego mają możliwość zaspokajania swoich potrzeb. Znajdują również nowe źródła przyjemności. Możliwe, iż jest to spowodowane faktem, że okres późnej dorosłości sprzyja tego typu aktywności. Seniorzy, w większości już emeryci, mogą poświęcić swój czas i energię innym zajęciom, sprawiającym im przyjemność. Większe możliwości zaangażowania w życie rodzinne swoich dzieci, opieka nad wnukami, poczucie bycia potrzebnym również w pozytywny sposób wpływają na jakość życia badanych osób.
Stabilna sytuacja życiowa, dobre relacje z rodziną i innymi pozytywnie wpływają na ocenę jakości życia. Osoby starsze pozostające w rodzinach własnych na ogół charakteryzują się wyższym poziomem zadowolenia i satysfakcji z życia niż osoby samotne lub przebywające w domach opieki społecznej (Steuden, 2011).
Współwystępowanie cech mądrości życiowej i jakości życia
Analiza korelacji wskazuje na związek pomiędzy mądrością życiową a jakością życia w przyjętych ujęciach teoretycznych. Oznacza to, że poziom jakości życia uzależniony jest w pewnym stopniu od prezentowanego poziomu mądrości życiowej.
Ogólna mądrość życiowa współwystępuje z poczuciem wpływu na własne życie, z umiejętnością beztroskiego planowania swojego życia, a także ze świadomością niezależności od innych. Osoby wyżej oceniające swoją mądrość życiową przejawiają satysfakcję z własnego życia i mają poczucie własnej energii.
Uzyskane wyniki potwierdzają tezę Ardelt, że poczucie spełnienia i zadowolenia w okresie późnej dorosłości jest wynikiem zdobywania mądrości w trakcie życia oraz fakt, że mądrość życiowa ma pozytywny wpływ na satysfakcję z życia, zdrowie oraz jakość relacji w rodzinie. Jest również ważnym predyktorem dobrego starzenia się (Steuden, 2012a; Ardelt, 2000).
Według Ardelt ludzie mądrzy życiowo są w stanie zaakceptować fakt, że ludzkie ograniczenia są nieodłączna częścią życia. Osoby te są zadowolone ze swojego życia nawet jeśli ich sytuacja jest daleka od ideału. Pomimo obiektywnych problemów osoby starsze są w stanie rozwijać nowe poziomy własnej autonomii, co sprawia, że nie są podatni na zmienność życia (Ardelt, 1997).
Uzyskane wyniki pokazują jednak, że fakt posiadania umiejętności lepszego rozumienia tego co się wokół dzieje i świadomość ograniczoności wiedzy nie ma wpływu na zwiększenie poczucia niezależności od innych ludzi, a także od okoliczności. Zdolność ta nie przekłada się na poczucie autonomii i niezależności.
Przeprowadzone analizy wykazały natomiast, że wraz ze wzrostem rozumienia życia i świadomości ograniczoności wiedzy (wymiar poznawczy) wzrasta poczucie wpływu na własne życie, umiejętność swobodnego planowania przyszłości oraz poczucie kontroli nad daną sytuacją (Kontrola). Osoby starsze zdają sobie sprawę, że mają wpływ na no co się wokół nich dzieje, a świadomość ta pozwala im na snucie planów na przyszłość.
Ardelt uważa, że mniejsza koncentracja na sobie i umiejętność refleksyjnego myślenia pozwala na zrozumienie sprzeczności i niedoskonałości w ludzkim życiu. Fakt ten pomaga ludziom stać się bardziej empatycznymi, opiekuńczymi i przyjaznymi w stosunku do innych (Ardelt, 1997).
Uzyskane wyniki potwierdzają tą tezę, a także wskazują, że osoby starsze znając własne preferencje, możliwości i ograniczenia są w stanie określić sens swojego życia oraz posiadają pozytywny stosunek do swojej przeszłości i nadchodzącej przyszłości. Seniorzy nabierając zdolności do krytycznej oceny opartej na wiedzy o świecie i o sobie samym, otwartości na nowe doświadczenia i umiejętności uczenia się na własnych błędach przejawiają wyższy poziom radości i satysfakcji z własnego życia, a także z kontaktów z bliskimi i znajomymi.
Co więcej uzyskane wyniki pokazują, że wraz ze wzrostem tych umiejętności rośnie także poczucie kontroli nad własnym życiem, niezależności od innych i zadowolenie z dotychczasowego życia.
Mądrość życiowa osób o różnym profilu jakości życia
Dokonane analizy pokazują, że wśród badanych osób w okresie późnej dorosłości można wyróżnić trzy grupy, charakteryzujące się różną strukturą jakości życia a także mądrości życiowej.
Pierwsza grupa osób, którą można określić jako posiadającą wysoką jakość życia, w wysokim stopniu ma zaspokojone wszystkie potrzeby składające się na jakość życia: potrzebę kontroli, autonomii, przyjemności i samorealizacji. Grupa ta charakteryzuje się jednocześnie średnim poziomem ogólnej mądrości życiowej oraz w umiarkowanym stopniu jest w stanie zaakceptować pozytywne i negatywne aspekty życia. Na tym samym poziomie pozostaje umiejętność głębszego rozumienia życia i świadomość ograniczoności wiedzy. Sposób funkcjonowania seniorów z tej grupy w relacjach interpersonalnych, a także zdolność do współodczuwania, współczucia i empatii także jest przeciętny. Osoby te jednak charakteryzują się dużymi umiejętnościami w spostrzeganiu sytuacji i zdarzeń z różnych stron, co wymaga znajomości i rozumienia siebie.
Druga grupa osób charakteryzuje się wysokim poczuciem niezależności i wpływu na własne życie. Najlepiej zaspokojone u nich potrzeby to potrzeba kontroli i autonomii. Osoby z tej grupy Charakteryzują się jednak mniejszą satysfakcją z dotychczasowego funkcjonowania
i sposobu życia oraz przejawiają mniejszy optymizm. Ich radość i satysfakcja z życia, z kontaktów z innymi i z aktywności także jest mniejsza. Trzecia grupa natomiast, to osoby pozytywnie nastawione do życia, u których potrzeby kontroli i autonomii są zaspokojone w niższym stopniu natomiast grupa ta przejawia wyższy poziom satysfakcji z dotychczasowego funkcjonowania i sposobu życia. Charakteryzują się optymizmem, poczuciem własnej energii życiowej oraz przejawiają radość i satysfakcję z życia, z kontaktów z innymi, dostrzegają także sens w życiu i maja pozytywny stosunek do przeszłości i nadchodzącej przyszłości. Obie grupy osób posiadają umiarkowaną ogólną mądrość życiową, a także w przeciętnym stopniu przejawiają umiejętność głębszego rozumienia życia i zdają sobie sprawę z ograniczoności wiedzy i nieprzewidywalności życia. Także w umiarkowanym stopniu są zdolne do spostrzegania sytuacji z różnych stron. Umiejętność współodczuwania, współczucia
i empatii również pozostaje na tym poziomie.
Reasumując warto zauważyć, że wraz z zaspokojeniem potrzeb wchodzących
w skład jakości życia można mówić o wzroście umiejętności składających się na mądrość życiową. Badania wskazują, że umiejętność spostrzegania sytuacji i zdarzeń z różnych stron, wymagająca znajomości i rozumienia siebie wzrasta wraz z poziomem zaspokojenia potrzeb wchodzących w skład jakości życia. Może to wynikać z faktu, że osoba starsza, dążąc do rozpoznania i zaspokojenia swoich potrzeb, zdobywa wiedzę dotyczącą siebie i jest w stanie chłodnym okiem spojrzeć na zdarzenie z różnych perspektyw. Wzrasta u tej grupy zdolność refleksyjnego myślenia, która charakterystyczna jest dla osób w tym okresie życia
BIBLIOGRFIA
Ardelt M. (2003). Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale. Reaearch on Aging, 25(3), s. 275-324.
Doyal, L., Gough, I. (1991). A Theory of Human Need, Macmillan.
Halicka M. (2004). Satysfakcja życiowa ludzi starych. Studium teoretyczno-empiryczne. Białystok. Akademia Medyczna.
Higgs P., Hyde M., Wiggins R., Blane D. (2003). Researching Quality of Life in Early Old Age: The Importance of Sociological Dimantion Social Policy & Administration 37.3, s. 239-252.
Lassota Ł. (2006). Satysfakcja z życia emerytów w Polsce i w Niemczech.
W: S. Steuden, M. Marczuk. Starzenie się a satysfakcja z życia. Lublin, Wydawnictwo KUL.
Maslow A. (1990). Motywacja i osobowość. Warszawa. Instytut Wydawniczy PAX.
Nerło M. (2007). Mądrość w okresie późnej dorosłości dorosłości jako efekt indywiduacji rozwoju. W: A.I Brzezińska, K. Ober-Łopatka, R. Stec, K Ziółkowska. (red). Szanse rozwojowe w okresie późnej dorosłości. Poznań, Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Steuden S. (2011). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa, PWN.
Steuden S. (2012a). Mądrość jako pozytywny aspekt starzenia się. W: S. Steuden,
M. Stanowska, K Janowski. (red.). Starzenie się z godnością. Lublin, Wydawnictwo KUL, s.71-81.
Steuden S., Sternal D., Gierus J. (2012). Styl humoru a jakość życia osób starszych.
W: S. Steuden, M. Stanowska, K. Janowski. Starzenie się z godnością. Lublin, Wydawnictwo KUL.
Uchnast Z. (2006). Mądrość: inteligencja praktyczna – kompetencja osobowa.
W: Cz. Czabała, E. Zasępa. Psychologia kliniczna okresu dzieciństwa i adolescencji. Warszawa, Akademia Pedagogiki Specjalnej.
Tabela 1. Charakterystyka grupy badanej ze względu na płeć
str 7
|
Płeć |
N |
% |
|
Kobieta |
42 |
57,5 |
|
Mężczyzna |
31 |
42,4 |
|
Ogółem |
73 |
100 |
N – liczebność
Tabela 2. Średnia i odchylenie standardowe w Skali 3D -WS w całej grupie osób badanych
str 9
|
Wymiary 3D-WS |
Kobiety |
Mężczyźni |
Ogółem |
|||
|
M |
SD |
M |
SD |
M |
SD |
|
|
Poznawczy |
2,72 |
0,62 |
2,96 |
0,61 |
2,82 |
0,62 |
|
Refleksyjny |
3,39 |
0,51 |
3,49 |
0,57 |
3,43 |
0,54 |
|
Emocjonalny |
3,58 |
0,51 |
3,31 |
0,50 |
3,47 |
0,52 |
|
Wynik ogólny |
3,23 |
0,45 |
3,25 |
0,45 |
3,24 |
0,45 |
M – średnia SD – odchylenie standardowe
Tabela 3. Różnice w poziomie mądrości życiowej ze względu na płeć
str. 9
|
|
t |
p |
|
Wymiar poznawczy |
-1,65 |
,103 |
|
Wymiar emocjonalny |
2,25 |
,028 |
|
Wymiar refleksyjny |
-,81 |
,420 |
|
Wynik ogólny |
-,23 |
,819 |
t – test t Studenta p – istotność
Tabela 4. Średnia i odchylenie standardowe w Skali CASP-19 w całej grupie osób badanych
str 10
|
Wymiary CASP-19 |
Kobiety |
Mężczyźni |
Ogółem |
|||
|
M |
SD |
M |
SD |
M |
SD |
|
|
Kontrola |
6,07 |
2,42 |
6,48 |
2,25 |
6,25 |
2,34 |
|
Autonomia |
8,31 |
2,65 |
9,00 |
2,58 |
8,60 |
2,62 |
|
Przyjemność |
12,26 |
2,20 |
11,71 |
2,22 |
12,03 |
2,21 |
|
Samorealizacja |
9,76 |
3,01 |
10,19 |
2,64 |
9,95 |
2,85 |
|
Wynik ogólny |
36,40 |
7,80 |
37,39 |
7,77 |
36,82 |
7,75 |
M – średnia SD – odchylenie standardowe
Tabela 5. Współczynniki korelacji r-Pearsona między wynikami skali 3D-WS a CASP-19 (N=73)
str 10
|
3D – WS CASP-19 |
Wymiar poznawczy |
Wymiar refleksyjny |
Wymiar emocjonalny |
Wynik ogólny |
|
Kontrola |
,273* |
,483** |
0,221 |
,405** |
|
Autonomia |
0,134 |
,329** |
0,181 |
,263* |
|
Przyjemność |
0,02 |
,397** |
0,112 |
0,211 |
|
Samorealizacja |
0,178 |
,442** |
0,161 |
,320** |
|
Wynik ogólny |
0,199 |
,533** |
0,219 |
,389** |
** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie).
* Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (dwustronnie).
Tabela 6. Struktura wyodrębnionych skupień ze względu na czynniki strukturalne jakości życia oraz wyniki Testu Kruskala-Wallisa
str 12
|
|
Gr.1 N = 19 |
Gr.2 N = 19 |
Gr.3 N = 35 |
Istotne różnice |
||||
|
M |
SD |
M |
SD |
M |
SD |
Chi-kwadrat |
p |
|
|
Kontrola |
-,85 |
0,63 |
-,42 |
0,72 |
0,69 |
0,80 |
35,766 |
,000 |
|
Autonomia |
-1,17 |
0,63 |
0,03 |
0,46 |
0,62 |
0,80 |
41,032 |
,000 |
|
Przyjemność |
-,08 |
0,70 |
-1,13 |
0,86 |
0,66 |
0,55 |
39,479 |
,000 |
|
Samorealizacja |
-26 |
0,82 |
-,92 |
0,91 |
0,64 |
0,63 |
34,358 |
,000 |
Wykres 1. Graficzne przedstawienie wartości czynników strukturalnych jakości życia dla
wyodrębnionych grup
str 12
Tabela 7. Różnica między średnimi z wyodrębnionych grup. Test Tukey’a
str 13
|
Zmienna zależna |
Porównanie grup |
Różnica średnich |
p |
|
Kontrola |
1 – 2 |
-,43 |
,186 |
|
1 – 3 |
-1,53(*) |
,000 |
|
|
2 – 3 |
-1,11(*) |
,000 |
|
|
Autonomia |
1 – 2 |
-1,20(*) |
,000 |
|
1 – 3 |
-1,79(*) |
,000 |
|
|
2 – 3 |
-,59(*) |
,009 |
|
|
Przyjemność |
1 – 2 |
1,05(*) |
,000 |
|
1 – 3 |
-,74(*) |
,001 |
|
|
2 – 3 |
-1,79(*) |
,000 |
|
|
Samorealizacja |
1 – 2 |
,67(*) |
,023 |
|
1 – 3 |
-,90(*) |
,000 |
|
|
2 – 3 |
-1,56(*) |
,000 |
* Różnica średnich jest istotna na poziomie .05
Tabela 8. Średnia i odchylenie standardowe ogólnej mądrości życiowej i jej składników
w wyodrębnionych grupach
str 13
|
Wymiary |
Gr.1 |
Gr.2 |
Gr.3 |
Istotne różnice |
||||
|
M |
SD |
M |
SD |
M |
SD |
Chi-kwadrat |
p |
|
|
Poznawczy |
2,73 |
0,53 |
2,76 |
0,64 |
2,90 |
0,67 |
1,072 |
,585 |
|
Emocjonalny |
3,38 |
0,34 |
3,44 |
0,53 |
3,53 |
0,60 |
1,040 |
,595 |
|
Refleksyjny |
3,34 |
0,43 |
3,10 |
0,51 |
3,67 |
0,48 |
18,856 |
,000 |
|
Ogólny |
3,15 |
0,34 |
3,10 |
0,44 |
3,36 |
0,48 |
6,483 |
,039 |
M – średnia SD – odchylenie standardowe
Wykres 2. Graficzne przedstawienie wartości czynników strukturalnych mądrości życiowej dla wyodrębnionych grup
str 13
Tabela 9. Różnica średnich między skupieniami pod względem ogólnej mądrości życiowej i jej składników. Test NIR
str 14
|
Zmienna zależna |
Porównanie grup |
Różnica średnich |
p |
|
Wymiar poznawczy |
1 – 2 |
-,03 |
,898 |
|
1 – 3 |
-,17 |
,354 |
|
|
2 – 3 |
-1,14 |
,434 |
|
|
Wymiar afektywny |
1 – 2 |
-,05 |
,758 |
|
1 – 3 |
-1,14 |
,351 |
|
|
2 – 3 |
-,09 |
,559 |
|
|
Wymiar refleksyjny |
1 – 2 |
,24 |
,129 |
|
1 – 3 |
-,33(*) |
,020 |
|
|
2 – 3 |
-,57(*) |
,000 |
|
|
Wynik ogólny |
1 – 2 |
,05 |
,704 |
|
1 – 3 |
-,21 |
,093 |
|
|
2 – 3 |
-,27(*) |
,036 |
* Różnica średnich jest istotna na poziomie .05
Autorki: Stanisława Steuden, Kaja Wojciechowska
Źródło: Przegląd Naukowo – Metodyczny, Edukacja dla bezpieczeństwa, Poznań 2014