Psychospołeczne aspekty funkcjonowania człowieka w sytuacji ekstremalnej – implikacje dla ratownictwa wodnego

Image may be NSFW.
Clik here to view.Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na człowieka są od dawna przedmiotem badań naukowych i powstało wiele publikacji na ten temat (między innymi
z zakresu psychologii klinicznej i psychiatrii). Brakuje jednak tekstów, które opisywałyby powyższe zagadnienia w celowo zawężonym i specyficznym zakresie, akcentując te ich aspekty, które są szczególnie istotne z punktu widzenia przedstawicieli konkretnych zawodów niezwiązanych bezpośrednio z leczeniem
i terapią. Wydaje się, że istnieją co najmniej dwie praktyczne korzyści, dla których warto tworzyć takie opracowania. Po pierwsze, dzięki osadzeniu w odpowiednim kontekście, czyli odwoływaniu się do problemów dobrze znanych przedstawicielom danej grupy zawodowej z ich codziennymi doświadczeniami, wiedza psychologiczna w szybki i bezpośredni sposób zostaje powiązana z wiedzą zawodową czytelników. Po drugie, cel ten staje się możliwy do osiągnięcia bez konieczności sięgania po obszerną literaturę (często trudnodostępną
i obcojęzyczną), bogatą w treści interesujące, choć nie zawsze kluczowe
i niezbędne dla przedstawicieli danego zawodu.

Z powyższych powodów, niniejszy artykuł dedykowany jest konkretnej grupie zawodowej, tj. ratownikom wodnym, choć informacje w nim zawarte mogą okazać się przydatne również przedstawicielom zawodów pokrewnych lub pracujących
w zbliżonych warunkach (np. pracownikom służb porządkowych i mundurowych albo ratownikom górskich) oraz studentom ratownictwa medycznego.

Autorzy artykułu postawili sobie dwa główne cele. Pierwszym z nich jest zwięzła prezentacja psychospołecznych aspektów funkcjonowania człowieka
w dwóch sytuacjach ekstremalnych kluczowych dla ratownictwa wodnego: sytuacji topienia się oraz sytuacji powodzi. Aby osiągnąć ten cel, dokonano przeglądu
i selekcji informacji zawartych w polskiej i zagranicznej literaturze
(z uwzględnieniem badań klasycznych i najnowszych). Drugim celem jest przedstawienie autorskiego modelu udzielania pomocy psychologicznej osobom doświadczającym sytuacji ekstremalnej i omówienie go w odniesieniu do praktyki zawodowej ratowników wodnych. W końcowej części tekstu poświęcono również uwagę psychologicznym aspektom funkcjonowania ratowników wodnych.

 

Czy ratownikom wodnym potrzebna jest wiedza psychologiczna?

Chociaż podstawowym zadaniem ratowników wodnych jest ratowanie ludzkiego życia, czyli podejmowanie szeregu działań, aby ciało ludzkie zachowało (lub w porę odzyskało) funkcje życiowe, nie oznacza to, że udzielana w ten sposób pomoc ma jedynie wymiar fizyczny. Najważniejszym i wystarczającym dowodem psychologicznego charakteru pracy wykonywanej przez ratownika wodnego jest prosty fakt, iż ratownik wodny jest zazwyczaj pierwszą osobą mającą bezpośredni kontakt z osobą, której udziela pomocy, a osoba ta znajduje się w sytuacji stresu psychologicznego i funkcjonuje w sposób wymagający szczególnego rodzaju opieki.

Należy zwrócić uwagę, że nie mamy tutaj możliwości wyboru. Innymi słowy, ratownik wodny zawsze będzie oddziaływał psychologicznie na osobę, której udziela pomocy. Oddziaływanie to wytwarzane jest już przez sam fakt kontaktu interpersonalnego, do którego dochodzi w momencie udzielania pomocy fizycznej. Ratownik wodny nie może zatem postanowić, że w swojej pracy zrezygnuje
z oddziaływania psychologicznego, bo ono wystąpi samoistnie. Jednak w znacznej mierze to od ratownika wodnego zależy jakość jego oddziaływania psychologicznego oraz stopień, w jakim będzie ono zamierzone i chroniące dla osoby, a w jakim przypadkowe i/lub zagrażające. W tym miejscu warto również skonkludować, że każda sytuacja z przeszłości, w której dochodziło do kontaktu ratownika z ratowaną osobą musiała wiązać się z oddziaływaniem psychologicznym.

Istotne jest, aby każdy ratownik wodny posiadał podstawową wiedzę psychologiczną na temat funkcjonowania ludzi w sytuacjach ekstremalnych, znał możliwe następstwa takich sytuacji oraz potrafił przeciwdziałać (na tyle, na ile jest w stanie) najpoważniejszym z nich. Ważne jest, by posiadał umiejętność udzielenia odpowiedniego wsparcia psychologicznego, a także rozpoznania przypadków,
w których szczególnie wskazana jest szybka interwencja psychologa lub innego specjalisty. Ratowników wodnych mogą również zainteresować wyniki badań psychologicznych nad komunikacją społeczną (na przykład nad skutecznością ostrzegania ludzi przed powodzią w celu uchronienia ich przed jej negatywnymi skutkami).

 

Dwie sytuacje ekstremalne: sytuacja powodzi i sytuacja topienia się

Sytuacje ekstremalne odnoszą się do doświadczeń, które przekraczają możliwości skutecznego radzenia sobie niemal każdego człowieka. Doświadczenia takie wiążą się np. z poważnym zagrożeniem życia (lub zdrowia) własnej lub innej (szczególnie bliskiej) osoby, a także często zmieniają diametralnie sytuację społeczną (tak jak w przypadkach, gdy ma się do czynienia ze śmiercią wielu członków rodziny na raz albo całkowitą utratą zgromadzonego w ciągu życia majątku). Przyczyną sytuacji ekstremalnych są zazwyczaj przerażające wydarzenia, takie jak kataklizm, wojna, poważny wypadek, śmierć bliskiej osoby, bycie ofiarą lub świadkiem okrutnego przestępstwa (gwałt, napad itd.).[1] Wspólną cechą wszystkich tych sytuacji jest to, że ocierają się o granice ludzkiej odporności na stres, a nawet je przekraczają.[2]

Powódź to przykład multistresora środowiskowego, gdyż obejmuje wszystkie trzy rodzaje stresogennych wydarzeń wyróżnione przez Lazarusa i Cohena.[3] Po pierwsze, jest to kataklizm, który wiążąc się z rozległymi spustoszeniami
i zniszczeniami, wymaga od ludzi znacznych umiejętności adaptacyjnych i dotyka dużej liczby osób. Stwarza możliwość szeroko pojętego poszkodowania (w tym pozbawienia życia lub okaleczenia) całych społeczności. Powódź może być klęską żywiołową (jeśli jest powodowana przez siły naturalne, np. obfite opady deszczu) lub katastrofą technologiczną (np. na skutek zerwania tamy), a w obu tych przypadkach jej dodatkową przyczyną może być ludzkie postępowanie (np. niewłaściwe użytkowanie nabrzeży rzecznych albo zbrodnicze działanie, gdy tama ulega zniszczeniu w wyniku działań wojennych).[4] Po drugie, w wyniku powodzi pojawiają się stresory osobiste, czyli zagrożenia lub straty występujące na poziomie indywidualnym (np. strata ukochanej osoby w wyniku utonięcia albo utrata miejsca pracy w wyniku zalania fabryki). Po trzecie, powódź powoduje tak zwane codzienne uciążliwości (np. upośledza system komunikacyjny w wyniku zalania dróg).

Jak już zauważono, powódź to wydarzenie masowe, a jego ofiary to nie tylko zabici i ranni, ale również ci, którzy nie odnieśli obrażeń fizycznych. Ofiary pośrednie to rodziny i najbliżsi ofiar bezpośrednich, personel medyczny, służby ratownicze i porządkowe. W przypadku powodzi konieczne staje się zorganizowane działanie ratownicze, a sprawa jest dodatkowo silnie nagłośniona
w mediach, co w znaczący sposób wpływa na jakość przeżyć psychicznych ofiar (pozytywnie i negatywnie) oraz sprzyja organizowaniu pomocy społecznej (np. organizowanie zbiórek pieniędzy na rzecz powodzian, tworzenie grup wsparcia).[5] Powódź ma charakter długotrwały – narasta wolniej i wolniej ustępuje. Może wytwarzać w ofiarach przekonanie, że sytuacja ciągle się pogarsza. Kolejną cechą powodzi jest trudność odpowiedniego przygotowania się do niej – nawet jeśli pojawiają się jakieś ostrzeżenia, opuszczenie terenów objętych zagrożeniem jest trudne w realizacji, zwłaszcza że nigdy nie wiadomo, kiedy dokładnie nastąpi kataklizm.[6] Powódź stanowi zagrożenie nie tylko dla życia i zdrowia, ale również wiąże się z dotkliwymi stratami materialnymi (np. zniszczenie domu, upraw rolnych) oraz tragediami osobistymi pozostałych ofiar, które są dodatkowymi stresorami.

Sytuacja topienia się pojedynczej osoby ma charakter wypadku i jest przykładem wydarzenia jednostkowego. Ofiara doznaje wszelkich negatywnych skutków psychicznych, jednak dzieje się to bez tzw. oprawy medialnej. Osoba nie ma zwykle „współtowarzyszy niedoli”, choć w wielu wypadkach może korzystać ze wsparcia najbliższych.[7] Sytuacja topienia się jest krótkotrwała i powstaje w sposób nagły. U osoby występuje przerażenie spowodowane totalnym zaskoczeniem, bezradnością, utratą kontroli, a zwłaszcza bardzo realnym zagrożeniem życia.[8] Sytuacja topienia się nie wiąże się z dotkliwymi stratami materialnymi (choć można wyobrazić sobie przypadek, w którym tonący traci przy okazji np. kosztowny jacht). Ponadto wiele sytuacji topienia się pojedynczych osób może występować
w sytuacji powodzi i wtedy sytuacje te nabierają cech katastrof masowych.

 

 

Perspektywa psychiatrii i psychologii klinicznej

Sytuacje ekstremalne mogą doprowadzić do pojawienia się kryzysu psychologicznego i można je wtedy nazywać wydarzeniami traumatycznymi. Trauma często definiowana jest jako doświadczenie, które konfrontuje człowieka ze strachem i bezradnością. Kluczowymi elementami są emocje oraz subiektywny sposób odczuwania sytuacji przez jednostkę. To właśnie one decydują o tym, czy dane wydarzenie będzie traumatyczne, czy też nie.[9] Wiele teorii dotyczących traumy zakłada, że traumatyczne wydarzenia wywołują zmiany w procesie myślenia i przekonaniach ofiary, a także wpływają na jej funkcjonowanie emocjonalne.[10] Wydarzenia takie w sposób szczególny modyfikują przekonania ofiary dotyczące wartości, zaufania, kontroli, szacunku i intymności (zagadnienia te będą rozwinięte później).[11]

Wydarzenia traumatyczne trudno kontrolować, zaś radzenie sobie z problemami jest tym skuteczniejsze, im więcej czasu ma osoba na przygotowanie się do nich. Jeśli trauma pojawia się w sposób gwałtowny i niezaplanowany, człowiek zostaje zmuszony do dostosowania swoich emocji, reakcji i zachowań bez uprzedniego przygotowania – w takim wypadku musi się zdać na swój instynkt samozachowawczy.[12]

Skutkiem działania silnych stresorów oraz braku odpowiednich umiejętności radzenia sobie z nimi są różnorodne zaburzenia zdrowia. Do najczęstszych należą dwa zespoły objawów: ASD (Acute Stress Disorder – Ostra reakcja na stres) oraz PTSD (Posttraumatic Stress Disorder – Zespół stresu pourazowego).

Bezpośrednio po wystąpieniu sytuacji ekstremalnej może wystąpić ASD. Zaburzenie to jest doświadczane w sposób krótkotrwały i ma miejsce podczas lub zaraz po zdarzeniu traumatycznym. Musi trwać minimum dwa dni, lecz nie dłużej niż cztery tygodnie. W celu zdiagnozowania tego zaburzenia muszą wystąpić przynajmniej trzy z poniższych objawów dysocjacyjnych (polegających na rozłączeniu funkcji, które normalnie są zintegrowane, tj. świadomości, pamięci, tożsamości, percepcji):[13]

• odczuwane w sposób subiektywny odrętwienie, wyobcowanie lub brak wrażliwości emocjonalnej;
• zmniejszona czujność;
• derealizacja, tj. osoba ma poczucie jakby otaczający ją świat był w jakiś sposób zmieniony, nierealny, oddalony;
• depersonalizacja, tj. odczuwanie zmian we własnym sposobie myślenia lub poczucie zmiany własnej tożsamości;
• amnezja dysocjacyjna, tj. niezdolność przypomnienia sobie istotnych kwestii dotyczących sytuacji stresowej.[14]

Czasami ASD traktowane jest jako naturalna reakcja na zdarzenie traumatyczne[15] i brak odpowiedniej interwencji zwiększa ryzyko rozwinięcia się PTSD. Zaburzenie to ma miejsce w przypadku 30% ofiar i może wystąpić zarówno po miesiącu, jak i po kilku latach od traumatycznego wydarzenia. Z tego powodu bardzo istotna jest wczesna interwencja wpływająca pozytywnie na przebieg dalszego leczenia PTSD.[16] Jeżeli w fazie ostrego stresu zaobserwujemy, że osoba ma poważne dysocjacje, wrażenie ponownego doświadczania traumy, a także dochodzi do intruzyjnych (samonarzucających się, niemożliwych do opanowania) myśli i wyobrażeń, reakcji unikowych oraz ostrego pobudzenia, objawy te mogą spowodować wystąpienie w przyszłości PTSD. Dzieje się tak, ponieważ prowadzą do utrwalonego, upośledzonego przetwarzania emocji.[17]

Aby zdiagnozować PTSD u osoby, na którą oddziaływało wyjątkowo zagrażające wydarzenie, muszą zostać spełnione kryteria przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia. Charakterystycznym objawem PTSD jest fakt, że pacjent uporczywie przypomina sobie traumatyczne wydarzenie w postaci zakłócających „przebłysków”, co powoduje podejmowanie przez niego działań unikowych. Osoba może mieć problemy w odtworzeniu okoliczności traumatycznego wydarzenia
a także mogą utrzymywać się u niej pewne objawy zwiększonej psychologicznej wrażliwości, które nie występowały uprzednio, np. trudność w zasypianiu lub podtrzymaniu snu, drażliwość lub wybuchy gniewu, trudności w koncentracji, nadmierna czujność oraz wzmożona reakcja zaskoczenia. Szczegółowe kryteria rozpoznawania PTSD można znaleźć w Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych
i Zaburzeń Zachowania ICD-10.[18] Do głównych przyczyn powodujących PTSD należą: bycie uczestnikiem lub świadkiem traumatycznego zdarzenia (w tym przeżycie sytuacji zagrażającej życiu), obrażenia fizyczne, skrajne wyczerpanie, oraz odczuwanie odpowiedzialności za katastrofę.[19] PTSD może być wywołane doświadczeniem klęski żywiołowej (i innych katastrof), wojnami, a także nagłą destrukcją domu i społeczności. Przykłady te wyraźnie pokazują, że zarówno sytuacja powodzi, jak i sytuacja topienia się sprzyjają rozwinięciu się PTSD.

Poważny uraz psychiczny dotyka w ciągu życia co trzecią osobę, a 10-20%
z nich cierpi na PTSD. Stanowi to ok. 3-6% populacji.[20] Z objawami PTSD bardzo często współwystępują również objawy skojarzone lub wtórne, tworząc bardziej złożone zaburzenie kliniczne. Do najczęstszych tego typu objawów należą depresja lub dystymia(stan depresyjny trwający dłuższy czas i uwarunkowany czynnikami psychospołecznymi),[21] a także nadużywanie substancji psychoaktywnych i somatyzacja (występowanie objawów somatycznych o podłożu psychicznym). Około 60-80% pacjentów cierpiących na PTSD jest uzależnionych od alkoholu lub narkotyków. Problem ten zwłaszcza widoczny jest u kobiet.[22]

Różne badania pokazują szeroką gamę skutków psychologicznych ofiar klęsk żywiołowych. Znajdują się wśród nich: panika, przerażenie, wycofanie, oszołomienie, apatia, niedowierzanie, żal, lęk (i inne zaburzenia nastroju), pragnienie rozmowy o trudnym doświadczeniu, zakłócenie percepcji czasu (niektóre osoby relacjonują subiektywnie odczuwane przyspieszenie, inne zaś zwolnienie tempa wydarzeń), poczucie bycia widzem przyglądającym się biernie samemu sobie i panującemu wokół chaosowi.[23] W następstwie powodzi stwierdzano również u ofiar psychogenne bóle i mdłości.[24] Ponadto u dziewcząt poszkodowanych w czasie klęski powodzi w Polsce w 1997 roku często obserwowano wtórny brak miesiączki[25] oraz utratę ciąży.[26]

 

Perspektywa psychologii osobowości i różnic indywidualnych

Cechy osobowościowe to jedne z najsilniejszych predyktorów PTSD. Należą do nich neurotyczność,[27] reaktywność emocjonalna[28] (tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości
i niskiej odporności emocjonalnej)[29] oraz zorientowany na emocje styl radzenia sobie ze stresem.[30] Aktywne strategie radzenia sobie z trudnościami (np. poszukiwanie wsparcia, orientacja na rozwiązywanie problemów) wiążą się
z mniejszym stresem psychologicznym niż unikowe strategie radzenia sobie (np. wycofanie społeczne, myślenie życzeniowe).[31]

Wyniki badań nie pozwalają formułować jednoznacznych wniosków na temat związku wieku osoby z jej reakcją na klęskę żywiołową. Z jednej strony zdolność radzenia sobie może wzrastać wraz z wiekiem, ale z drugiej starsze osoby mogą czuć się najbardziej zagrożone np. ze względu na inne problemy zdrowotne i mniejszą samodzielność. Osoby w średnim wieku doświadczają często silnego stresu z uwagi na fakt, że spoczywa na nich potrójny obowiązek opieki nie tylko nad sobą, ale także nad swoimi rodzicami i dziećmi.[32] Dzieci silniej reagują na widok śmierci lub okaleczenia (Newman),[33] a także może u nich nastąpić regresja, czyli powrót do zachowań typowych dla wcześniejszych okresów rozwojowych (np. może wystąpić moczenie nocne u dziecka, które już od dawno przestało przejawiać to zachowanie).[34] Generalnie jednak ciężkie i długotrwałe konsekwencje u dzieci są charakterystyczne dla szczególnie groźnych kataklizmów.[35]Niektóre badania powodzian pokazują, że dzieci wydają się wracać do równowagi psychicznej szybciej niż dorośli.[36]

W badaniach polskich powodzian, najwyższy poziom PTSD występował u ludzi starszych i mniej wykształconych, co tłumaczy się faktem, że osoby te otrzymują mniej pomocy materialnej, informacyjnej i emocjonalnej. Kobiety silniej reagowały na sytuację ekstremalną, jednak z czasem ich objawy ulegały obniżeniu, co wyjaśnia się większą emocjonalnością kobiet oraz otrzymywaniem przez nie większego wsparcia emocjonalnego od bliskich osób redukującego objawy PTSD.[37] Z drugiej strony, mężczyźni dysponują zazwyczaj mniejszą siecią wsparcia społecznego niż kobiety, co może również stanowić czynnik ryzyka zaburzeń potraumatycznych.[38] Czynnikami ryzyka PTSD w grupie polskich powodzian były również zaburzenia psychiczne występujące przed wydarzeniem traumatycznym oraz uprzednio doznane traumy.[39]

Badania pokazują, że lokalizacja kontroli (ang. locus of control) to uwarunkowana kulturowo zmienna osobowościowa związana z ostrożnością rozumianą jako reagowanie na ostrzeżenia o nadchodzącym kataklizmie.[40] Osoby o wewnętrznej lokalizacji kontroli uważają, że to one kontrolują własny los i że szkodom i obrażeniom można zapobiec, zatem częściej podejmują środki ostrożności i mają mniejszą skłonność do ryzyka. Z kolei osoby o zewnętrznej lokalizacji ryzyka przypisują duże znaczenie szczęściu i uważają, że kontrolę sprawują takie zewnętrzne czynniki jak np. potężne osoby, władze albo Bóg.[41]

Perspektywa psychologii społecznej

Istotnymi społecznymi czynnikami ryzyka PTSD w badaniach polskich powodzian były m.in. straty finansowe, obniżenie statusu społecznego, PTSD w rodzinie oraz szczególnie słabe więzi rodzinne.[42] Z drugiej strony, w innych badaniach nadmierna kontrola rodzicielska (konkretnie nadopiekuńczość i infantylizowanie dzieci przez długi czas po powodzi) była szkodliwa dla ich zdrowia psychicznego i utrudniała procesy zdrowienia.[43] Wśród istotnych stresorów społeczną są także: bycie świadkiem śmierci lub odniesienia obrażeń przez inne osoby, utrata bliskiej osoby oraz rozłąka z bliskimi.[44]

Niewystarczające wsparcie społeczne po wydarzeniu traumatycznym jest jednym z najistotniejszych czynników ryzyka PTSD.[45] Społeczeństwo, włączając rodzinę i bliskich znajomych, wykazuje często niepewność co do tego jak się zachować w kontakcie z osobą cierpiącą na to zaburzenie. Niektórzy stają się unikać rozmów dotyczących wydarzenia, aby nie stresować ofiary. Ten sposób zachowania może być jednak interpretowany przez nią jako znak, że inni się o nią nie troszczą, bądź – co gorsza – uważają że jest odpowiedzialna za to, co się stało (np. że wypłynęła zbyt daleko, zwiększając ryzyko utonięcia lub nie zabezpieczyła wystarczająco swojego mienia na niebezpieczeństwo powodzi). Takie interpretacje same w sobie sprzyjają występowaniu symptomów PTSD.[46] Z kolei zrozumienie i uznanie wyjątkowości sytuacji osoby, która doświadczaj ekstremalnego stresu oraz okazywanie szacunku wobec jej trudnych doświadczeń stymuluje powrót do równowagi psychicznej.[47]

Generalnie im większa sieć wsparcia społecznego, tym lepsze radzenie sobie ze stresem i mniej problemów adaptacyjnych po klęskach żywiołowych.[48] Tymczasem podczas powodzi (i innych katastrof masowych) liczba ludzi potrzebujących wsparcia jest większa niż zwykle i może nastąpić spadek spostrzeganego wsparcia społecznego.[49] Jeżeli osoby, które same potrzebują wsparcia nie są w stanie go skutecznie udzielać, dostępne wsparcie maleje (następuje wyczerpanie zasobów na skutek dużego zapotrzebowania).[50] W przypadku polskich powodzian spostrzegane otrzymywanie wsparcia społecznego podwyższało ocenę jakości relacji społecznych, zaś niezadowolenie z otrzymywanej pomocy społecznej oraz postrzeganie społeczności jako skorej do niezgody wiązało się z mniejszym dobrostanem społecznym.[51] W jeszcze innych badaniach relacje interpersonalne były lepiej oceniane przez osoby walczące ze skutkami powodzi niż przez osoby z terenów niedotkniętych powodzią,[52] co wskazuje na możliwe pozytywne społeczne konsekwencje klęski powodzi. Społeczności o dużym poziomie skuteczności zbiorowej (ang. collective efficacy), czyli spójności społecznej wyrażającej się w chęci podejmowania działań na rzecz dobra wspólnego przez ludzi będących sąsiadami,[53] odznaczają się większym poczuciem bezpieczeństwa, spokojem, optymizmem i wsparciem społecznym.[54] Członkowie takich społeczności współpracują w celu odbudowania strat, zapewnienia sobie wzajemnego wsparcia i w efekcie są mniej podatni na przewlekłe zaburzenia psychologiczne, takie jak PTSD. Czynnikiem chroniącym przed PTSD jest ponadto dostęp do opieki zdrowotnej.[55]

Interesujące są wyniki badań nad komunikacją społeczną w trakcie kataklizmu, zgodnie z którymi czynnikami osłabiającymi efektywność ostrzeżeń przed powodzią oraz nakłaniania do ewakuacji były: przestrzenne rozdzielenie członków rodzin (ważniejsza była troska o wzajemne odnalezienie się), niewydanie wprost polecenia o ewakuacji (ludzie zamiast przystąpić do działania, szukali przekonujących argumentów by to uczynić) oraz przekazanie ostrzeżenia wyłącznie poprzez media (stwierdzono małą skuteczność ostrzeżeń medialnych).[56] Ponadto ostrzeżenia mogą nie powodować działań zabezpieczających (takich jak ucieczka, znalezienie schronienia, zabezpieczenie mienia), jeśli na danym terenie zdarzały się w przeszłości fałszywe alarmy.[57] W trakcie ewakuacji ludzie mogą wykazywać zróżnicowane reakcje – od paniki, przez agresję wywołaną spostrzeganą opieszałością działań ewakuacyjnych, aż po silne reakcje martwienia się o domy pozostające bez opieki.[58]

 

Perspektywa psychologii środowiskowej

Istotnymi stresorami środowiskowymi w czasie powodzi są wszelkie zakłócenia w otoczeniu spowodowane przez wodę, na przykład zalane i zniszczone mieszkania, budynki użyteczności publicznej i drogi, brak prądu.[59] Problemy mieszkaniowe (jeden z czynników ryzyka PTSD)[60] często wiążą się z przesiedleniem i deprywacją potrzeb (np. brakiem prywatności oraz wystarczającej przestrzeni życiowej).[61]

Osobnym zagadnieniem jest stres zimna. W początkowej fazie hipotermii (obniżenia temperatury wewnętrznej ciała) następuje duży wzrost aktywności sercowo-naczyniowej. Następnie, gdy temperatura wewnętrzna ciała obniży się do poziomu 30-25°C, aktywność sercowo-naczyniowa spada i staje się nieregularna. Spadek temperatury poniżej 25°C grozi atakiem serca i w konsekwencji śmiercią. W hipotermii może wystąpić również częściowa utrata świadomości i śpiączka. Na wychłodzenie szczególnie narażone są osoby zaskoczone przez stres zimna, np. rozbitkowie i tonący w zimnej wodzie. Należy zwrócić uwagę, że percepcję ciepła intensyfikuje wysoka wilgotność i wiatr (przykładowo: temperatura -5°C przy wietrze 24km/h powoduje takie same skutki jak temperatura -18°C).[62] Niskie temperatury nie są jednak niebezpieczne dla człowieka jeśli dostępna jest odpowiednia odzież i schronienie,[63] a obawy związane z zimnem i spostrzegane niebezpieczeństwo są czynnikami bardziej zagrażającymi niż sama temperatura.[64] Zimno wpływa jednak na poziom wykonywania zadań. Nawet temperatury w granicach 13°C mogą obniżać efektywność wykonywania zadań, które wymagają szybkiej reakcji, aktywnego śledzenia, zręczności motorycznej i dyskryminacji dotykowej,[65] jednak gdy dłonie są ciepłe, znaczne ochłodzenie ciała jest bardziej tolerowane i nie powoduje dużego spadku poziomu wykonania.[66] Jest to istotna informacja dla osób pracujących w warunkach niskich temperatur, np. dla ratowników wodnych.

Ze względu na ujmowaną relację człowiek-środowisko, perspektywa psychologii środowiskowej ma charakter integrujący wszystkie omówione wcześniej perspektywy. Zgodnie z eklektycznym modelem łączącym różne teoretyczne interpretacje katastrof, to jak osoba postrzega zakłócenia spowodowane przez klęskę żywiołową zależy od: warunków obiektywnych (np. długotrwałych deszczy prowadzących do powodzi), różnic indywidualnych (np. tolerancji ryzyka), czynników sytuacyjnych (np. wielkości szkód), warunków społecznych (np. dostępności wsparcia społecznego) oraz czynników kulturowych (np. lokalizacji kontroli). Wszystkie te czynniki mogą sprawiać, że osoba postrzega istniejące zagrożenia jako mieszczące się w granicach akceptacji lub stanowiące poważne przeszkody życiowe wiążące się z nadmiernym przeciążeniem i stresem (np. zniszczenie domu, utrata bliskich osób i małe szanse na polepszenie sytuacji). W tym drugim wypadku uruchamiane są zachowania mające na celu poradzenie sobie z sytuacją. Jeśli są skuteczne, następuje adaptacja lub przystosowanie, a jeśli są nieskuteczne, stres utrzymuje się i może być nawet silniejszy na skutek uświadomienia sobie własnej niezdolności do poradzenia sobie.[67]

 

Model udzielania pomocy psychologicznej osobie doświadczającej sytuacji ekstremalnej i jego implikacje dla ratownictwa wodnego

 

Na użytek ratowników medycznych oraz innych osób będących pierwszymi osobami mającymi bezpośredni kontakt z ludźmi doświadczającymi sytuacji ekstremalnych (np. osobami topiących się lub ofiarami powodzi) opracowano model udzielania pomocy psychologicznej (Rysunek nr 1).

 

Rysunek nr 1: Model udzielania pomocy psychologicznej osobie doświadczającej sytuacji ekstremalnej.

 

Źródło: Opracowanie własne

 

Prezentowany model zawiera dwie fazy pomocy. Faza druga, obejmująca dwa etapy (interwencję kryzysową oraz terapię kryzysu) powinna być przeprowadzana przez specjalistów ds. zdrowia psychicznego (głównie psychologów, psychoterapeutów i psychiatrów) i nie zawsze jest konieczna. Faza pierwsza ma największą wartość aplikacyjną dla relacji ratownik – osoba doświadczająca sytuacji ekstremalnej. Faza ta składa się z trzech etapów: udzielenia pierwszej pomocy, separacji od czynników urazowych (np. wydobycie z wody, zdjęcie mokrej odzieży, pomoc w opuszczeniu zalanego domu o naruszonej konstrukcji) oraz zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa.

Na poczucie bezpieczeństwa osoby doświadczającej sytuacji ekstremalnej wpływają nie tylko warunki otoczenia, ale także zachowanie ratownika. Osoba pomagająca, w celu uspokojenia poszkodowanego i otoczenia go wsparciem, powinna przejawiać szacunek i akceptację, a także być autentyczna i unikać oceniania. Ponieważ sytuacja ekstremalna często wiąże się z niepewnością oraz dezorientacją, kluczowe dla redukcji poziomu doświadczanego stresu oraz zwiększenia poczucia bezpieczeństwa jest uzupełnienie wiedzy osoby poszkodowanej na temat zaistniałej sytuacji, stanu w jakim się znajduje oraz tego, co będzie się z nią działo. W związku z powyższym, osoba poszkodowana powinna otrzymać od ratownika krótką informację zawierającą następujące elementy:

• opis tego, co dzieje się „tu i teraz” oraz tego, co działo się przed chwilą;
• spójnik „i teraz, dlatego”;
• zapewnienie, że osoba nie jest pozostawiona sama sobie, że jest bezpieczna i że zostaną powzięte wszelkie środki, aby jej pomóc.

Przykład: „Przed chwilą wypadłeś z łódki, topiłeś się, uratowałem Cię i dlatego, teraz położysz się, a ja Cię dotknę i będziesz czuł, że ja jestem z Tobą i od tego momentu Twój organizm będzie mógł się uspokoić, a zespół medyczny będzie mógł się Tobą zająć”.

Elementem bezpośredniego wsparcia jest również kontakt fizyczny, więc można rozważyć chwycenie ratowanej osoby za rękę.

Powyższa (niezwykle prosta i podstawowa) instrukcja ułatwi ratownikowi nawiązanie z ofiarą pozytywnej relacji zapewniającej jej poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa bezpośrednio po wydarzeniu traumatycznym (a w niektórych przypadkach jeszcze w trakcie jego trwania). Rozmawiając z osobą poszkodowaną warto pamiętać, aby zadawać krótkie, bezpośrednie, pojedyncze, nieoceniające pytania dotyczące wydarzeń z ostatnich godzin. Nie jest to dobry moment na zbieranie wywiadu na tematy niezwiązane bezpośrednio z sytuacją ekstremalną i stanem, w jakim osoba znajduje się w danej chwili. Warto wprost zapytać o potrzeby i oczekiwania osoby – wielu poszkodowanych może czuć chęć zadania dodatkowych pytań i rozwiania pewnych swoich wątpliwości, będących dodatkowymi źródłami stresu.

Poprzez obserwację i rozmowę należy dokonać wstępnej oceny objawów występujących u ofiary. Wszelkie niepokojące i odbiegające od normy zachowania (szczególnie objawy dysocjacyjne) są ważnym argumentem za wezwaniem specjalistycznej pomocy psychologicznej i/lub psychiatrycznej, a ratownik może być często jedyną osobą, w obecności której objawiły się niektóre symptomatyczne zachowania.

 

Psychologiczne aspekty funkcjonowania ratowników wodnych

Na ratowników wodnych oddziałuje wiele źródeł stresu, między innymi: kontakt ze śmiercią (poszukiwanie i odnajdowanie zwłok i poszczególnych części ciała), duża presja, praca przez wiele godzin (nieraz całą dobę) bez odpoczynku, trudne fizyczne warunki pracy, obrażenia własne, identyfikacja z ofiarami i udzielanie pierwszej pomocy zanim zjawi się personel medyczny.[68] Z jednej strony wydaje się, że służby pomocowe w toku praktyki opracowały skuteczne sposoby chronienia siebie i redukcji odczuwanego stresu,[69] z drugiej zaś strony istnieją badania pokazujące, że pracownicy służb pomocowych często doświadczają w swojej pracy ostrego stresu oraz cierpią na zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD).[70] Czasami pojawia się demoralizacja (nabieranie obojętności wobec tego, co uznawane za drastyczne i budzące traumatyczne przeżycia), poczucie bezradności, depresja i pobudzenie psychoruchowe.[71] Wydaje się, że połączenie cech osobowości, umiejętności radzenia sobie i doświadczenia lub treningu zapewniają niektórym osobom większą odporność na stresujące aspekty pracy przy katastrofach.[72] Szczególnie istotne mogą tu się okazać treningi radzenia sobie ze stresem oraz zarządzania własnymi emocjami.

 

Podsumowanie

Przed ratownikiem wodnym stoją trudne zadania związane m.in. z ratowaniem ludzkiego życia w ekstremalnych warunkach, w związku z czym jest on narażony na stres tak samo jak osoby, którym udziela pomocy. Treści, które zaprezentowano w niniejszym artykule mogą wzbogacić wiedzę zawodową ratowników wodnych, a przede wszystkim uwrażliwić ich na złożoność i wielowymiarowość sytuacji, w jakich znajdują się ofiary powodzi i osoby ratowane przed utonięciem (a także sami ratownicy). Autorzy wyrażają nadzieję, że artykuł ten umożliwia poszerzenie i uporządkowanie wiedzy na temat funkcjonowania człowieka w sytuacji ekstremalnej oraz – dzięki prezentacji licznych badań empirycznych – pozwala na potwierdzenie pewnych przypuszczeń sformułowanych przy pomocy rozumowania zdroworozsądkowego. Zaproponowany model udzielania pomocy psychologicznej może posłużyć jako drogowskaz w bezpośrednim kontakcie ratownika z osobą wymagającą ratunku. Osoby chcące poszerzyć wiedzę na tematy poruszone w artykule odsyła się do literatury podanej w bibliografii.

Trzeba zwrócić uwagę, że negatywne skutki klęsk żywiołowych w skrajnych przypadkach mogą utrzymywać się nawet przez rok, zazwyczaj jednak trwają krócej i nie są tak powszechne, jak mogłoby się wydawać. Na podstawie niektórych badań można ryzykować twierdzenie, że przeciętnie występują u ok. 30% ofiar i utrzymują się nie dłużej niż kilka miesięcy (są to osoby, które ucierpiały najbardziej lub utraciły najwięcej).[73] Należy pamiętać, że szczególne ryzyko wystąpienia PTSD wiąże się z wystąpieniem u ofiary zaburzeń dysocjacyjnych oraz myśli intruzywnych ożywiających katastrofę w myślach, w wyniku których ciągle przeżywa się ją „na nowo”.

Warto zaznaczyć, że skutki wydarzeń ekstremalnych mogą być również pozytywne i dotyczyć zmian w zakresie obrazu własnej osoby, zmian w relacjach interpersonalnych, jak również zmian w filozofii życia. Trudne sytuacje mogą wywoływać zmiany wzrostowe w człowieku. Może zwiększyć się poczucie kontroli wielu sytuacji i wiara w możliwość poradzenia sobie z przeciwnościami. Zaobserwowano również wzrost relacji emocjonalnej w rodzinie jak również przewartościowanie życia i ustalenie nowych priorytetów.[74] Z tego punktu widzenia ważne jest, by minimalizować negatywne skutki sytuacji traumatycznych poprzez trafne rozpoznawanie zagrażających symptomów i udzielanie odpowiedniej pomocy (nie tylko fizycznej, ale też psychologicznej) już w pierwszych trudnych chwilach, co stwarza nadzieję na wystąpienie łagodniejszych (a także pozytywnych) konsekwencji.

 

 

Bibliografia

1. Bell P.A., Greene Th. C., Fisher J.D., Baum A., Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004.
2. Benedek D.M., Fullerton C., Ursano R.J., First responders: mental health consequences of natural and human-made disasters for public health and public safety workers. (w:) „Ann Rev Public Health”. 2007, 28, 55–68.
3. Berwin C.R., Andrews B., Valentine J.D., Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults (w:) „Journal of Consulting and clinical Psychology”. 2000, 68.
4. Bilikiewicz A. (red.), Podręcznik dla studentów medycyny. Warszawa 2011.
5. Bokszczanin A., Kaniasty K., Wpływ powodzi 1997 roku na poziom symptomów stresu pourazowego, depresji i samotności u dzieci i młodzieży: Rola strategii radzenia sobie z trudnościami (w:) „Studia Psychologiczne”. 2002, 40(2).
6. Bokszczanin A., Parental support, family conflict, and overprotectiveness: predicting PTSD symptom levels of adolescents 28 months after a natural disaster. (w:) „Anxiety, Stress, And Coping”. 2008, 21(4)
7. Bokszczanin A., Social support provided by adolescents following a disaster and perceived social support, sense of community at school, and proactive coping (w:) „Anxiety, Stress And Coping”. 2012, 25(5).
8. Borys B., Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka (w:) „Psychiatria”. 2004, 2.
9. Canino G.J., Bravo M., Rubio-Stipec M., Woodbury M., The impact of disaster on mental health: Prospective and retrospective analyses (w:) „International Journal of Mental Health”. 1990, 19.
10. Cebella A., Łucka I., Zespół stresu pourazowego – rozumienie i leczenie (w:) „Psychiatria”. 2007, 4(3).
11. Dolińska B., Positive consequences of the experience of disaster (w:) „Polish Psychological Bulletin”. 2008, 39(3).
12. Drabek T.E., Stephenson J.S., When disaster strikes (w:) „Journal of Applied Psychology”. 1971, 1.
13. DSM – IV Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, AmerykańskieTowarzystwoPsychiatryczne 1994
14. Ehlers A., Clark D.M., A cognitive model of posttraumatic stress disorder (w:) „Behaviour Research and Therapy”. 2000, 38.
15. Foa E.B, Ehlers A., Clark D.M., Tolin D.F., Orsillo S.M., The Posttraumatic Cognitions Inventory (PTCI) (w:) „Development and Validation, Psychological Assessment”. 1999, 11(3).
16. Fullerton C.S., McCarroll J.E., Ursano R.S., Wright K.M., Psychological responses of rescue workers: Fire fighters and trauma (w:) „American Journal of Ortopsychiatry”. 1992, 62.
17. Fullerton C.S., Ursano R.J., Wang L., Acute stress disorder, posttraumatic stress disorder, and depression in disaster or rescue workers. (w:) „Am J Psychiatry”. 2004, 161, 1370–1376.
18. Gaydos H.F., Dusek E.R., Effects of localized hand cooling versus total body cooling on manual performance (w:) „Journal of Applied Physiology”. 1958, 12.
19. Green B.L., Grace M.C., Vary M.G., Krammer T.L., Gleser G.C., Leonard A.C., Children of disaster in the second decade: A 17-year follow-up of Buffalo Creek survivors (w:) „Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry”. 1994, 33.
20. Gulucz M., Polak M., Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu wybranych zaburzeń lękowych: zespołu lęku napadowego i PTSD (w:) „Nowiny Psychologiczne”. 2002, 2.
21. Gunderson E.K.E., Mental health problems in Antarctica (w:) „Archives of Environmental Health”. 1968, 17.
22. Heitzman J., Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne (w:) Bilikiewicz (red). Tom 2. Wrocław 2002.
23. Heitzman J., Zaburzenia potraumatyczne – możliwości psychoterapeutyczne, przegląd koncepcji (w:) Strelau, Zawadzki, Kaczmarek (red.): Konsekwencje psychiczne traumy – uwarunkowania i terapia. Warszawa 2009, 321-342.
24. Herbert C., Zrozumieć traumę – poradnik dla osób, które doznały urazu i dla ich rodzin.Gdańsk 2004.
25. Hobfoll S.E., Watson P., Bell C.C., Bryant R.A., Brymer M.J., i inni, Five elements of immediate and mid-term mass trauma intervention: empirical evidence. (w:) „Psychiatry”. 2007, 70.
26. Holloway H.C., Fullerton C.S., The psychology of terror an its aftermath (w:) Ursano, McCaughey, Fullerton (red.): Individual and community responses to trauma and disaster.Cambridge 2001, 31-45.
27. Kaczmarek M., Zawadzki B., Uznanie społeczne jako czynnik adaptacji potraumatycznej(w:) Strelau, Zawadzki, Kaczmarek (red.): Konsekwencje psychiczne traumy – uwarunkowania i terapia. Warszawa 2009, 260-275.
28. Kaniasty K., Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna. Psychospołeczne konsekwencje polskiej powodzi 1997 roku.Gdańsk 2003.
29. Kaniasty K., Norris F., Murrell S.A., Received and perceived social support following natural disaster (w:) „Journal of Applied Social Psychology”. 1990, 20.
30. Kaniasty K., Predicting social psychological well-being following trauma: The role of postdisaster social support.(w:) „Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy”. 2012, 4(1).
31. Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania w ICD-10. Opisykliniczne i wskazówkidiagnostyczne.Kraków-Warszawa 1997.
32. Lauterbach D., Vraba S., The relationship among personality variables, exposure to traumatic events, and severity of posttraumatic stress symptoms (w:) „Journal of Traumatic Stress”. 2001, 14.
33. Lazarus R.S., Cohen J.B., Environmental stress (w:) Altman, Wohlwill (red.): Human behavior and the environment: Current theory and research. New York 1977, t. 2, 89-127
34. Loningan C.J., Shannon M.P., Taylor C.M., Finch Jr. A.J., Sallee F.R., Children exposed to disaster: II. Risk factors for the development of post-traumatic symptomatology (w:) „Journal of American Academy of Child & Adolescent Psychiatry”. 1994, 33.
35. Mathus V., Design for northern climates: Cold-climate planning and environmental design. New York 1992.
36. McFarlane A.C., Yehuda R., Resilience, vulnerability and the course of posttraumatic reactions (w:) van der Kolk, McFarlane, Weisaeth (red.): Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind body and society. New York, London 1996, 155-181.
37. McLure J., Walkey F., Allen M., When earthquake damage is seen as preventable: Attributions, locus of control and attitude to risk (w:) „Applied Psychology: An International Review”. 1999, 48.
38. Mileti D.S., Fitzpatrick C., The great earthquake experiment: Risk communication and public action.Boluder, CO 1993.
39. Moore D.P., Moore J.W., Posthurricane burnout: An island township’s experience (w:) „Environment and Behavior”. 1996, 28.
40. Neuberg M., Pawłosek W., Jakubowska-Szwed B., Waciega A., Turkiewicz M., Wtórny brak miesiaczki u dziewczat poszkodowanych w czasie kleski powodzi w Kotlinie Kłodzkiej, w lipcu 1997 roku. „Ginekologia Polska”. 1999, 70(5).
41. Neuberg M., Pawłosek W., Lopuszański M., Neuberg J., Analiza przebiegu ciaz, porodów i połogu u kobiet dotknietychkleska powodzi w Kotlinie Kłodzkiej, w lipcu 1997 roku (w:) „Ginekologia Polska”. 1998, 69(12).
42. Newman C.J., Children of disaster. Clinical observations at Buffalo Creek (w:) „American Journal of Psychiatry”. 1976, 133.
43. Norris F.H., Kaniasty K., Conrad M.L., Inman G.L., Murphy A.D., Placing age differences in cultural context: A comparison of the effects of age on PTSD after disasters in the United States, Mexico, and Poland (w:) „Journal of Clinical Geropsychology”. 2002, 8(3).
44. Popiel A., Pragłowska E., Psychopatologia reakcji na traumatyczne wydarzenia (w:) Strelau, Zawadzki, Kaczmarek (red.): Konsekwencje psychiczne traumy – uwarunkowania i terapia. Warszawa 2009, 34-63.
45. Raphael B., Singh B., Bradbury L., Lambert F., Who helps the helpers? The effects of a disaster on the rescue workers (w:) „Omega-Journal of Death & Dying”. 1983, 14.
46. Riad J.K., Norris F.H., Ruback R.B., Predicting evacuation in two major disasters: Risk perception, social influences, and psychological stress experienced by disaster victims (w:) „Environment and Behavior”. 1996, 28.
47. Rotter J., Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement (w:) „Psychological Monographs”. 1966, 80.
48. Sampson R.J., Raudensbush S.W., Earls F., Neighborhoods and violent crime: a multilevel study of collective efficacy. (w:) „Science”. 1997, 227.
49. Sloan A.W., Man in extreme environments. Springfield, IL 1979.
50. Strelau J., Zawadzki B., Fearfulness and anxiety in research on temperament: Temperamental traits are related to anxiety disorders (w:) „Personality & Individual Differences”. 2011, 50(7).
51. Thoits P.A., Conceptual, methodological, and theoretical problems in studying social support as a buffer against life stress (w:) „Journal of Health and Social Behavior”. 1982, 23.
52. Ursano R.J., McKibben J.B.A., Reissman D.B., Liu X., Wang L., i inni, Posttraumatic Stress Disorder and Community Collective Efficacy following the 2004 Florida Hurricanes. (w:) PLoS ONE. 2014, 9(2).
53. Uszyński M., Stres i antystres – patomechanizm i skutki zdrowotne.Wrocław 2009.
54. Wciórka J. (red.), Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR. Wrocław: 2008.
55. Yule W., Williams R., Post-traumatic stress reactions in children (w:) „Journal of Traumatic Stress”. 1990, 3.
56. Zawadzki B., Strelau J., Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu. Warszawa 1997.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PSYCHOSPOŁECZNE ASPEKTY
FUNKCJONOWANIA CZŁOWIEKA W SYTUACJI EKSTREMALNEJ

– IMPLIKACJE DLA RATOWNICTWA WODNEGO

 

Streszczenie

Tematem artykułu jest specyfika psychospołecznego funkcjonowania człowieka w sytuacji topienia się i sytuacji powodzi, tj. w sytuacjach ekstremalnych o centralnym znaczeniu dla ratownictwa wodnego. W pierwszej części artykułu autorzy dokonują przeglądu teorii i badań z zakresu psychiatrii i psychologii, co pozwala na ukazanie problemu w szerokiej perspektywie. Opisywany jest zatem min. wpływ sytuacji ekstremalnych na zdrowie człowieka, różnice indywidualne w zakresie doświadczania i radzenia sobie ze stresem, a także psychologiczne i społeczne aspekty udzielania wsparcia i organizowania akcji ratunkowych. Autorzy omawiają implikacje praktyczne prezentowanej wiedzy oraz akcentują kluczowe znaczenie relacji poszkodowany-ratownik. Druga część tekstu zawiera dedykowany ratownikom wodnym autorski model udzielania pomocy psychologicznej osobom znajdującym się w sytuacji ekstremalnej.

 

Słowa klucze: psychologia, sytuacje ekstremalne, ratownictwo wodne, powódź, topienie się, pomoc psychologiczna

 

 

 

Psychosocial aspects of

human functioninG in extreme situations

and their implications for water rescue

 

Summary

This article covers psychosocial human functioning in the two extreme situations that are crucial for water rescue: drowning and flood. To present the problem in a broad perspective, we start with the review of scientific studies and theories in the field of psychiatry and psychology. The discussed issues include e.g.: the influence of extreme situations on health, individual differences in coping with stress as well as psychological and social aspects of giving support and organizing rescue operations. Practical implications of the presented knowledge are highlighted and the importance of victim-rescuer relation quality is emphasized. In the finale, we put forward the original helping model which provides for the psychological aspects of extreme situations and may be useful for water rescuers.

 

Key words: psychology, extreme situations, water rescue, flood, drowning, psychological help

 

[1] Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków-Warszawa 1997.

[2] B. Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka, „Psychiatria”, 2004, 2

[3] R.S. Lazarus, J.B. Cohen, Environmental stress (w:) Altman, Wohlwill (red.), Human behavior and the environment: Current theory and research, t. 2. New York 1977, s. 89-127

[4] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[5] B. Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka, „Psychiatria”. 2004, 2

[6] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[7] B. Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka, „Psychiatria”, 2004, 2

[8] H.C. Holloway, C.S. Fullerton, The psychology of terror an its aftermath (w:) Ursano, McCaughey, Fullerton (red.): Individual and community responses to trauma and disaster. Cambridge 2001,
s. 31-45

[9] A. Popiel, E. Pragłowska, Psychopatologia reakcji na traumatyczne wydarzenia (w:) Strelau, Zawadzki, Kaczmarek (red.): Konsekwencje psychiczne traumy – uwarunkowania i terapia. Warszawa 2009, s. 34-63

[10] E.B Foa, A. Ehlers, D.M. Clark, D.F. Tolin, S.M. Orsillo, The Posttraumatic Cognitions Inventory (PTCI), Development and Validation, “Psychological Assessment”, 1999, 11(3)

[11] M. Gulucz, M. Polak, Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu wybranych zaburzeń lękowych: zespołu lęku napadowego i PTSD, „Nowiny Psychologiczne”, 2002, 2.

[12] C. Herbert, Zrozumieć traumę – poradnik dla osób, które doznały urazu i dla ich rodzin. Gdańsk 2004

[13] DSM – IV Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne 1994

[14] J. Heitzman, Zaburzenia potraumatyczne – możliwości psychoterapeutyczne, przegląd koncepcji (w:) Strelau, Zawadzki, Kaczmarek (red.): Konsekwencje psychiczne traumy – uwarunkowania i terapia. Warszawa 2009, s. 321-342

[15] A.C. McFarlane, R. Yehuda, Resilience, vulnerability and the course of posttraumatic reactions (w:) van der Kolk, McFarlane, Weisaeth (red.): Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind body and society. New York-London 1996, s. 155-181

[16] J. Heitzman, Zaburzenia potraumatyczne – możliwości psychoterapeutyczne, przegląd koncepcji
(w:) Strelau, Zawadzki, Kaczmarek (red.): Konsekwencje psychiczne traumy – uwarunkowania
i terapia. Warszawa 2009, s. 321-342

[17] DSM – IV Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne 1994

[18] Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków-Warszawa 1997

[19] M. Uszyński, Stres i antystres – patomechanizm i skutki zdrowotne. Wrocław 2009

[20] J. Heitzman, Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne (w:) Bilikiewicz (red). Psychiatria.
Tom 2. Wrocław 2002

[21] A. Bilikiewicz (red.), Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Warszawa 2011

[22] A. Cebella, I. Łucka, Zespół stresu pourazowego – rozumienie i leczenie, „Psychiatria”, 2007, 4(3)

[23] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[24] G.J. Canino, M. Bravo, M. Rubio-Stipec, M. Woodbury, The impact of disaster on mental health: Prospective and retrospective analyses, “International Journal of Mental Health”, 1990, 19

[25] M. Neuberg, W. Pawłosek, B. Jakubowska-Szwed, A. Waciega, M. Turkiewicz, Wtórny brak miesiaczki u dziewczat poszkodowanych w czasie klęski powodzi w Kotlinie Kłodzkiej, w lipcu 1997 roku, Ginekologia Polska”. 1999, 70(5)

[26] M. Neuberg, W. Pawłosek, M. Lopuszański, J. Neuberg, Analiza przebiegu ciąż, porodów i połogu u kobiet dotknietych klęską powodzi w Kotlinie Kłodzkiej, w lipcu 1997 roku, „Ginekologia Polska”. 1998, 69(12)

[27] D. Lauterbach, S. Vraba, The relationship among personality variables, exposure to traumatic events, and severity of posttraumatic stress symptoms, “Journal of Traumatic Stress”, 2001, 14

[28] J. Strelau, B. Zawadzki, Fearfulness and anxiety in research on temperament: Temperamental traits are related to anxiety disorders, “Personality & Individual Differences”, 2011, 50(7)

[29] B. Zawadzki, J. Strelau, Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu. Warszawa 1997

[30] B. Zawadzki, J. Strelau, Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, Nauka 2008, 2.

[31] A. Bokszczanin, K. Kaniasty, Wpływ powodzi 1997 roku na poziom symptomów stresu pourazowego, depresji i samotności u dzieci i młodzieży: Rola strategii radzenia sobie z trudnościami, „Studia Psychologiczne”. 2002, 40(2)

[32] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[33] C.J. Newman, Children of disaster. Clinical observations at Buffalo Creek, “American Journal of Psychiatry”. 1976, 133

[34] C.J. Loningan, M.P. Shannon, C.M. Taylor, A.J. Finch, Jr., F.R. Sallee, Children exposed to disaster: II. Risk factors for the development of post-traumatic symptomatology, “Journal of American Academy of Child & Adolescent Psychiatry”, 1994, 33

[35] W. Yule, R. Williams, Post-traumatic stress reactions in children, “Journal of Traumatic Stress”,
1990, 3

[36] B.L. Green, M.C. Grace, M.G. Vary, T.L. Krammer, G.C. Gleser, A.C. Leonard, Children of disaster in the second decade: A 17-year follow-up of Buffalo Creek survivors, “Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry”. 1994, 33

[37] B. Zawadzki, J. Strelau, Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, „Nauka”, 2008, 2;
F.H. Norris, K. Kaniasty, M.L. Conrad, G.L. Inman, A.D. Murphy, Placing age differences in cultural context: A comparison of the effects of age on PTSD after disasters in the United States, Mexico, and Poland, “Journal of Clinical Geropsychology”. 2002, 8(3)

[38] K. Kaniasty, Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna. Psychospołeczne konsekwencje polskiej powodzi 1997 roku. Gdańsk 2003

[39] B. Zawadzki, J. Strelau, Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, „Nauka”. 2008, 2

[40] J. McLure, F. Walkey, M. Allen, When earthquake damage is seen as preventable: Attributions, locus of control and attitude to risk, ”Applied Psychology: An International Review”. 1999, 48

[41] J. Rotter, Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement, “Psychological Monographs”. 1966, 80

[42] B. Zawadzki, J. Strelau, Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, „Nauka”. 2008, 2.

[43] A. Bokszczanin, Parental support, family conflict, and overprotectiveness: predicting PTSD symptom levels of adolescents 28 months after a natural disaster, “Anxiety, Stress, And Coping”. 2008, 21(4)

[44] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[45] C.R. Berwin, B. Andrews, J.D. Valentine, Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma-exposed adults, “Journal of Consulting and clinical Psychology”. 2000, 68.

[46] A. Ehlers, D.M. Clark, A cognitive model of posttraumatic stress disorder, “Behaviour Research and Therapy”. 2000, 38.

[47] M. Kaczmarek, B. Zawadzki, Uznanie społeczne jako czynnik adaptacji potraumatycznej (w:) Strelau, Zawadzki, Kaczmarek (red.): Konsekwencje psychiczne traumy – uwarunkowania i terapia. Warszawa 2009, s. 260-275.

[48] P.A. Thoits, Conceptual, methodological, and theoretical problems in studying social support as a buffer against life stress, “Journal of Health and Social Behavior”. 1982, 23.

[49] K. Kaniasty, F. Norris, S.A. Murrell, Received and perceived social support following natural disaster, “Journal of Applied Social Psychology”. 1990, 20.

[50] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[51] K. Kaniasty, Predicting social psychological well-being following trauma: The role of postdisaster social support, “Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy”. 2012, 4(1);
A. Bokszczanin, Social support provided by adolescents following a disaster and perceived social support, sense of community at school, and proactive coping, “Anxiety, Stress And Coping”. 2012, 25(5)

[52] B. Dolińska, Positive consequences of the experience of disaster, “Polish Psychological Bulletin”. 2008, 39(3)

[53] R.J. Sampson, S.W. Raudensbush, F. Earls, Neighborhoods and violent crime: a multilevel study of collective efficacy, “Science”. 1997, 227

[54] S.E. Hobfoll, P. Watson, C.C. Bell, R.A. Bryant, M.J. Brymer, i inni, Five elements of immediate and mid-term mass trauma intervention: empirical evidence, “Psychiatry”. 2007, 70

[55] R.J. Ursano, J.B.A. McKibben, D.B. Reissman, X. Liu, L. Wang, i inni, Posttraumatic Stress Disorder and Community Collective Efficacy following the 2004 Florida Hurricanes. (w:) PLoS ONE. 2014, 9(2).

[56] T.E. Drabek, J.S. Stephenson, When disaster strikes, “Journal of Applied Psychology”. 1971, 1

[57] D.S. Mileti, C. Fitzpatrick, The great earthquake experiment: Risk communication and public action.Boluder, CO 1993

[58] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[59] Ibidem

[60] B. Zawadzki, J. Strelau, Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, „Nauka”. 2008, 2

[61] J.K. Riad, F.H. Norris, R.B. Ruback, Predicting evacuation in two major disasters: Risk perception, social influences, and psychological stress experienced by disaster victims, “Environment and Behavior”. 1996, 28.

[62] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[63] V. Mathus, Design for northern climates: Cold-climate planning and environmental design. New York 1992

[64] E.K.E. Gunderson, Mental health problems in Antarctica, “Archives of Environmental Health”.
1968, 17

[65] A.W. Sloan, Man in extreme environments. Springfield, IL 1979

[66] H.F. Gaydos, E.R. Dusek, Effects of localized hand cooling versus total body cooling on manual performance, “Journal of Applied Physiology”, 1958, 12

[67] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[68] Ibidem

[69] C.S. Fullerton, R.J. Ursano, L. Wang, Acute stress disorder, posttraumatic stress disorder, and depression in disaster or rescue workers, “Am J Psychiatry”. 2004, 161, s. 1370-1376

[70] D.M. Benedek, C. Fullerton, R.J. Ursano, First responders: mental health consequences of natural and human-made disasters for public health and public safety workers, “Ann Rev Public Health”. 2007, 28, s. 55-68

[71] C.S. Fullerton, J.E. McCarroll, R.S. Ursano, K.M. Wright, Psychological responses of rescue workers: Fire fighters and trauma, “American Journal of Ortopsychiatry”. 1992, 62; B. Raphael, B. Singh,
L. Bradbury, F. Lambert, Who helps the helpers? The effects of a disaster on the rescue workers (w:) “Omega-Journal of Death & Dying”. 1983, 14

[72] P.A. Bell, Th. C. Greene, J.D. Fisher, A. Baum, Psychologia środowiskowa. Gdańsk 2004

[73] D.P. Moore, J.W. Moore, Posthurricane burnout: An island township’s experience, “Environment and Behavior”. 1996, 28.

[74] B. Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka, „Psychiatria”. 2004, 2

 

Autorzy: Kaja WOJCIECHOWSKA III Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, Łukasz Roland MICIUK Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Źródło: „Psychospołeczne aspekty funkcjonowania człowieka w sytuacji ekstremalnej – implikacje dla ratownictwa wodnego” w Ratownictwo i ochrona na obszarach śródlądowych. Edukacja, prewencja i strategia, Poznań 2014