Rola psychologa w pracy na oddziale transplantologii – psychologiczne wymiary cierpienia

 

 

Człowiek w swojej egzystencji doświadcza wiele ważnych momentów, jednak najtrudniejszą sytuacją z jaką musi się zmierzyć jest choroba. Współcześnie chorobę rozumie się w kontekście jedności ciała i psychiki. Niesie ona ze sobą często bardzo duże ograniczenia, przykre emocje, niepewność oraz konieczność przeformułowania celów życiowych. Ciężką chorobę można często porównać do zamachu na ludzką wolność, stajemy się uwięzieni w chorym ciele. Samo słowo pacjent (z łac. patiens), które znaczy wytrwały, cierpliwy podsuwa nam więcej znaczeń. Osoba stykająca się z chorobą musi znieść bardzo dużo cierpienia, jest poddana wielu próbom, podejmuje wytrwałą i cierpliwą walkę. Jest to walka o zwycięstwo, w której starają się wygrać własne życie. Walka ta bardzo często jest połączona z dużym cierpieniem zarówno psychicznym, jak i fizycznym. Cierpienie psychiczne związane jest m.in.: z niepewnością sytuacji, rozłąką z rodziną oraz negatywnymi emocjami. Cierpienie fizyczne zaś pochodzi od bólu, który dotyka sferę somatyczną. Cierpi nie tylko pacjent, ale również jego najbliższe otoczenie.

W dzisiejszych czasach rozwój nauki i medycyny stale wzrasta, dzięki temu zauważalny jest również wyraźny postęp w różnych dziedzinach medycyny klinicznej. Transplantologia jest to stosunkowo młody obszar medycyny, jednak bardzo prężnie rozwijający się. Postęp w tej dziedzinie przypada na rok 1954, kiedy to w Stanach Zjednoczonych udało się dokonać pierwszego udanego przeszczepu nerki^[1]. Wyraźny skok w rozwoju tej dziedziny niewątpliwe ma również związek z wynalezieniem nowoczesnych leków immunosupresyjnych. W Polsce pierwszego udanego przeszczepu narządu dokonano w 1966 roku we Wrocławiu. Istnieje wiele barier zarówno prawnych, jak i ekonomicznych, jednak w ostatnich kilkudziesięciu latach zauważany jest dynamiczny wzrost rozwoju programu transplantacyjnego w Polsce. W zależności od rodzaju przeszczepianego narządu, sytuacja przedstawia się trochę inaczej. Przeszczep nerek jest traktowany jako rutynowa metoda leczenia niewydolności tych organów, zaś transplantacje serca każdego roku ratuje życie około 120 chorym pacjentom. W 2003 roku odnotowano 647 operacji przeszczepienia wątroby. Podobny wzrost zauważalny jest w przeszczepianiu trzustki oraz transplantacji szpiku kostnego^[2]. Mimo wzrostu operacji transplantologicznych w Polsce obserwuje się niski poziom świadomości wśród społeczeństwa.

W toku rozwoju transplantologii jako dziedziny medycyny klinicznej powstał również nowy kierunek w psychologii. Psychologia transplantologii zajmuję się psychologicznymi czynnikami, które są istotne w przeszczepianiu narządów. W procesie transplantacji możemy wyróżnić kilka płaszczyzn relacji tj. dawca-lekarz, biorca-lekarz, dawca-biorca, rodzina dawcy-lekarz, rodzina dawcy-dawca, oraz rodzina biorcy-lekarz. Psychologowie pracujący na oddziałach, gdzie dokonuje się transplantacji mają za zadanie wspierać każdego z uczestników wyżej wymienionych relacji. Zajmują się oni wsparciem, diagnozą psychologiczną, rozmowami oraz organizują zajęcia profilaktyczne^[3]. W literaturze przedmiotu istnieje bardzo mało badań dotyczących psychologicznych problemów osób będących w procesie transplantologicznym, jednak wskazuje się na  duże zapotrzebowanie rozwoju tej dziedziny.

 

1.Transplantologia jako dziedzina medycyny klinicznej

Transplantologia jest bardzo szybko rozwijającą się dziedziną medycyny klinicznej zarówno na świecie, jak i w Polsce oraz uważana jest za wysoce kontrowersyjną. Pojęcie transplantologia pochodzi od łacińskiego słowa transplantare, które tłumaczy się w języku dosłownym jako przeszczepianie, jednak zawsze w kontekście operacyjnego przeniesienia. Przeniesienie odnosi się do komórek, tkanek i rzadziej do organów, które pobierane są z organizmu należącego do dawcy i przenoszone do organizmu zwanego biorcą. Brak określonego narządu, jego defekt lub wada są powodami, które wpływają na decyzję o transplantacji. W Małej encyklopedii medycznej można znaleźć stwierdzenie, że transplantacja to „wyrównywanie ubytku w ustroju przez operacyjne przeniesienie tkanek lub narządów”^[4]. Najbardziej precyzyjna oraz trafna definicja znajduje się w Słowniku encyklopedycznym R.M. Youngsona, która podaje, że transplantacja to „tkanka lub narząd pobrany z innej okolicy ciała lub innej osoby (dawcy), wszczepiony operacyjnie w celu wypełnienia ubytku lub zastąpienia niewłaściwie funkcjonującej tkanki czy narządu”^[5]. Głównym i najważniejszym celem tej dziedziny medycyny jest usprawnienie funkcjonowania organizmu oraz polepszenie zdrowia biorcy. Transplantacja jest skomplikowaną operacją z punktu widzenia medycznego. Narządy i tkanki, które są oddawane przez dawce określa się jako przeszczepy, transplanty. Główny podział to przeszczepy naturalne oraz niebiologiczne protezy, czyli sztuczne. Wszczepianie sztucznych protez określa się jako alloplastyka, inaczej implantacja. Dla pierwszego podziału naturalnych przeszczepów ważne jest jaki istnieje związek między dawcą oraz biorcą^[6]. Wyróżnia się autotransplantacje, czyli przeszczepienie dokonuje się w obszarze tego samego organizmu, z którego pochodzi narząd. Autotransplantacje określa się inaczej jako autologiczne lub autogeniczne. Występują również przeszczepy pomiędzy takimi samymi genetycznie organizmami, a ich nazwa to izotransplantacja. Innym rodzaj transplantacji to homotransplantacje, kiedy przeszczepienia dokonuje się w obrębie tego samego, ale pełnego gatunku ludzkiego. W tym rodzaju transplantacji wyróżnia się izogeniczną, kiedy charakter genotypowy bliźniąt jednojajowych jest identyczny oraz allogeniczną. W przypadku tej drugiej dawca i biorca nie są bliźniętami. Ważnym typem transplantacji, wyróżnianej ze względu na powiązanie między biorcą a dawcą, jest heterotransplantacja. W tym rodzaju transplantacji przeszczep pochodzi od osobnika innego gatunku. W tym miejscu nie sposób ominąć drugiego podziału transplantacji, który niesie ze sobą wiele dylematów natury etycznej oraz światopoglądowej. Jest to klasyfikacja ze względu na sytuację witalną dawcy, gdzie wyróżnia się transplantacje ex mortuo oraz ex vivo^[7]. W pierwszym rodzaju przeszczep pochodzi od zmarłego ciała dawcy, a w drugiej od żywego ciała dawcy.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

							KSENOGENICZNE – przeszczep tkanki lub narządu między osobnikami różnego gatunku np. świnia → człowiek
			IZOGENICZNE – przeszczep tkanki lub narządu między osobnikami, którzy są identyczni genetycznie np. bliźniętami jednojajowymi		ALLOGENICZNE – przeszczep tkanki lub narządu między osobnikami takiego samego gatunku, z jednakowym genotypem np. człowiek → człowiek

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Schemat 1. Główny podział przeszczepów ze względu na zgodność genetyczną dawcy i biorcy^[8]

(opracowanie własne)

 

2. Transplantacja w Polsce i na świecie

Transplantacja jest dziedziną medycyny klinicznej, która rozwija się dynamicznie na całym świecie. Historia jej sięga czasów odrodzenia, kiedy to w 1503 roku dokonano pierwszej próby przeszczepu. Lekarz pochodzący z Sycylii przeszczepił wtedy patrycjuszowi skórę, której dawcą był niewolnik. Na drugą połowę siedemnastego wieku przypadają również pierwsze nieudane próby przetaczania krwi, która pochodziła od cielaków. Pierwsza operacja, która zakończyła się sukcesem jest datowana na 1816 rok, kiedy to angielski chirurg Capue przeszczepił skórę z jednego człowieka na drugiego. Zaś w 1818 roku angielski fizjolog J. Blundel z powodzeniem przetaczał krew kobietom na oddziale ginekologicznym. Niemieccy lekarze w kolejnych latach wykonali transplantacje między innymi rogówki, kości oraz tkanki nerwowej. Kolejne lata były przełomowe dla rozwoju skutecznych metod przetaczania krwi oraz przeszczepu komórek, narządów wewnętrznych oraz tkanek. Naukowcy i lekarze na całym świcie dokonywali wielkich starań, aby rozwinąć jak najbardziej tą dziedzinę medycyny. Francuski lekarz A. Carell został doceniony Nagrodą Nobla za odkrycie nowatorskiej metody przecinania i łączenia naczyń krwionośnych oraz wykazanie bariery biologicznej pomiędzy dawcą a biorcą. Bardzo szybki rozwój medycyny oraz technologii przyczynił się pozytywnie do rozwoju transplantologii. Niezbędne do jej prawidłowego funkcjonowania było wyróżnienie zasad przewodnich, które kształtowały się na podstawie regulacji krajowych, dokumentów Rady Europy oraz konwencji o globalnym wymiarze. Dnia 24 stycznia 1991 roku Komitet Wykonawczy WHO przyjął 9 głównych zasad, które zostały uzupełnione w 1997 roku postanowieniami Konwencji o ochronie praw człowieka i godności ludzkiej wobec implikacji medycyny i biologii. Są to następujące zasady: zasada legalności pobierania przeszczepów z ciał osób zmarłych, zasada obiektywizmu orzekania o śmierci dawcy, zasada pobierania narządów z naciskiem na osoby raczej zmarłe, niż żywe, zasada osiągnięcia wieku pełnoletności dawcy, zasada braku obrotu handlowego ciałami ludzkimi, zasada kategorycznego zakazu reklamy organów do przeszczepu, zasada zakazu pracownikom medycznym dokonania transplantacji, która w minimalnym stopniu jest obciążona wiedzą, że organ pochodzi z obrotu handlowego, zasada zabraniania pobierania pracownikom medycznym dodatkowych honorariów za operacje transplantacji oraz zasada o dostępie organów na równi dla wszystkich^[9]. Od kilkudziesięciu lat liczba przeszczepów stale wzrasta, niewątpliwie jednak w Polsce jest bardzo niska na tle innych krajów Unii Europejskiej. W Polsce organizuje się liczne akcje i kampanie, które mają pozytywnie wpłynąć na wzrost liczby przeszczepów oraz zmianę podejścia polaków i ich świadomości o transplantologii. Polskie prawo reguluje problematykę przeszczepów Ustawą z dnia 1 lipca 2005 w sprawie pobierania, przechowywania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów^[10] Została ona zmodyfikowana oraz zmieniona w roku 2009. Prawo określa warunki formalne jakie należy spełnić, aby dokonać transplantacji. Ustawa w sposób precyzyjny reguluje procedurę transplantologiczna oraz opiera się na dokładnie określonych zasadach. Opisana jest w niej zasada o celowości transplantacji, która określa jej główny cel jakim jest lecznictwo. Ściśle definiuje status dawcy i biorcy mając na względzie transplantacje ex mortuo oraz ex vivo. Wyjaśnia kolejność pobierania narządów z naciskiem na pierwszeństwo pobierania od dawców zmarłych, gdzie je warunek stanowi śmierć mózgowa dawcy. Objaśnia i definiuje dysponenta przeszczepów ex mortuo, opierając się na modelu francusko-belgijskim. Podaje prawidłowe kryteria doboru biorców przeszczepów oraz zakazuje odpłatności za przeszczepy, który odnosi się do wszystkich osób związanych z procesem transplantacyjnym. Dokładnie też reguluje relacje tychże uczestników tj.: dawca-lekarz, biorca-lekarz, dawca-biorca, rodzina dawcy-lekarz, rodzina dawcy-dawca, oraz rodzina biorcy-lekarz. Podkreśla  tajemnicę lekarską oraz oraz odpowiedzialność cywilną^[11]. Ustawa ta jest dobrze skonstruowana i stwarza porządny grunt do rozwoju transplantologii w Polsce, jednak nie przekłada się to na praktykę. W Polsce dokonuje się mniej niż 5 % przeszczepów, na które jest zapotrzebowanie, dla porównania w Szwecji około 30-40%, a w Stanach Zjednoczonych prawie 50% (dane te odnoszą się do przeszczepów ex vivo)^[12]. Statystyki wskazują na wyraźnie słaby poziom wiedzy oraz niski rozwój transplantologii wśród polaków. Ważnym celem dla te dziedziny medycyny klinicznej wydaje się być stworzenie odpowiedniej kampanii ogólnopolskiej, która miała by kompleksowy zasięg. Należałoby zwrócić uwagę na skuteczne techniki i metody zmieniania postaw do problematyki transplantacji wśród polaków i polek.

3. Holistyczne ujęcie problematyki psychologicznej pacjenta na oddziale transplantologicznym

Problemy z jakimi spotykają się pacjenci poddawani transplantacji nie są związane z medyczną stroną procedury a z poziomem i zakresem wsparcia psychologicznego, rehabilitacyjnego i socjalnego [13]. Jednym z ważnych i podstawowych kryteriów doboru biorcy jest jego stan psychiczny. Każdy chory musi przejść konsultację psychologiczną, która często pozostawiana jest w gestii samego pacjenta, gdyż psycholog rzadko kiedy zatrudniony jest w ośrodkach transplantacyjnych. Celem tej konsultacji jest uzyskanie zaświadczenia o braku przeciwwskazań do poddania się operacji przeszczepu. Lekarze transplantolodzy podkreślają jednak często potrzebę stałej opieki psychologicznej dla pacjentów od momentu umieszczenia na liście oczekujących. Procedura ta pozwoliłaby na poznanie motywacji pacjenta, jego oczekiwań a także określenie cech temperamentu biorcy, od których także zależy sukces przeszczepu. Rola psychologa wiązałaby się również z przygotowaniem psychicznym kandydata do zabiegu oraz wsparcie go w obliczu choroby [14].

Opieka psychologiczna na oddziale transplantacyjnym nie jest wystarczająca, zwłaszcza w okresie pooperacyjnym u biorców przeszczepów zewnętrznych. Występują w tym okresie problemy z akceptacją „widocznego” transplantu [15]. Biorcy najbardziej potrzebują opieki psychologa w momencie konfrontacji z przeszczepioną kończyną, a więc tuż po wybudzeniu z narkozy. Doświadczają szoku, gdyż stykają się z obcym fragmentem ciała, który różni się od ich biologicznej kończyny. Jest to często moment rozczarowania widokiem, który nie spełnia ich oczekiwań pod względem estetycznym i sprawności. Należy pamiętać, że pacjentom po przeszczepach towarzyszą silne emocje, a w ich przeżyciach zaznacza się silny kryzys tożsamościowy związany z percepcją zrekonstruowanego ciała. Oprócz poczucia zaburzenia własnej tożsamości pacjentowi doskwiera również duży ból i inne trudne dla niego w danym momencie stany emocjonalne [16]. Wsparcie psychologiczne pacjenta po przebytej transplantacji jest również bardzo ważne w przypadku braku satysfakcji z efektu sprawności kończyny. Takiej pomocy często potrzebują również członkowie rodziny, którzy w okresie pooperacyjnym powinni być dużym wsparciem dla chorego [17].

            Choroba wpływa na funkcjonowanie w obszarze choroby, procesu terapeutycznego, ale także na życie rodzinne, utrzymywanie satysfakcjonujących relacji interpersonalnych. Przystosowanie się do zmian jakie zachodzą w wyniku choroby, okaleczenia jest dla wielu osób bardzo trudne [18]. Pomoc psychologiczna, wsparcie, rozmowa terapeutyczna wydaje się niezbędna w utrzymaniu i poprawieniu jakości życia chorych.

Cierpienie w chorobie

Jednym z ważniejszych doświadczeń egzystencjalnych jest choroba, szczególnie w momencie gdy znacznie ogranicza zewnętrzną wolność człowieka. Często okazuje się również, że poczucie wolności wewnętrznej również ulega zmniejszeniu, a pacjent czuje się zewsząd ograniczany. Sytuacja ta może powodować poczucie złości ale również smutku, bezradności i wpływać na pojawienie się nastroju depresyjnego. Wydaje się to bardzo znamienne i mocno wpływające na życie osoby chorej ale również jej rodziny. Choroba w życiu człowieka często postrzegana jest jako wojna z licznymi bitwami, niektóre kończą się sukcesem i związaną z tym radością, nadzieją, inne natomiast porażką obniżeniem nastroju, zrezygnowaniem. Obawa zarówno przed bólem fizycznym, jak i psychicznym może wywołać uczucia, które w rezultacie mogą spotęgować doznawane cierpienie psychiczne, a nawet zwiększyć ból fizyczny. Okres choroby, zmniejszenie autonomii często budzi wiele pytań natury egzystencjalnej o sens ludzkiego istnienia czy też sens cierpienia. Często pojawia się również pytanie „dlaczego ja?”. W tym momencie konieczne jest wsparcie rodziny, pomoc lekarzy i psychologów.  

Bycie chorym może wywołać również pragnienie bycia zauważonym i uruchomić potrzebę bycia zaopiekowanym. Oprócz opieki medycznej, wsparcie, poczucie bezpieczeństwa i kontakt emocjonalny są bardzo ważne. Zdarza się również, że rodzina z różnych względów nie radzi sobie na poziomie emocjonalnym ze stanem bliskiej im osoby i okres choroby staje się dla nich sytuacją kryzysową. Może to budzić wiele skrajnych emocji, których przeżywanie wpływa na poziom zaangażowania  w pomoc osobie chorej.

Wymiary cierpienia

Viktor Emil Frankl był psychiatrą i psychoterapeutą. W swojej koncepcji logoterapii opisuje śmierć, jako istotny wymiar istnienia, bez którego nadawanie sensu życiu jest niecałkowite i pozbawione racji. Aktywistyczny kontekst logoterapii podejmuje rozważania na temat możliwości naszych działań, stawiania czoła wyzwaniom życiowym oraz dumie i radości życia. Frankl podejmuje rozważania dotyczące przewartościowania problemów życiowych, utraty młodości oraz doświadczenia choroby. Koncepcja logoterapii Frankla skupia się również na istotnym znaczeniu cierpienia dla ludzkiej egzystencji. Najważniejsze jest poszukiwanie sensu nawet w sytuacjach przepełnionych największym cierpieniem[19]. Frankl podjął się metaklinicznego wyjaśnienia sensu cierpienia i jego zdaniem sens ludzkiego bytu jest wypełniany tylko wtedy, gdy przyjmowane przez nas wartości są również urzeczywistniane[20]. Urzeczywistnianie tych wartości następuje w trzech formach: działanie –  kształtowanie swojego świat; przeżywanie świata – uczenie się i obserwacja piękna i prawd bytu; cierpienie – znoszenie wszystkich stron naszego losu oraz bytu[21]. Podjęcie się egzystencji w postaci wyżej wymienionych jest związane z przyjęciem postawy, która wg Frankla, powinna być związana z wolą i wiedzą. Przyjęcie cierpienia, jako naturalnej strony życia pozwala nam rozwijać się, kształtować swój los, wewnętrznie dojrzewać oraz stawać się wolnym. Przyjęcie i zrozumienie cierpienia świadczy o tym, że człowiek jest wolny od wszelakich warunków zewnętrznych, pełni świadom i zdolny do opanowania losu. Każdy człowiek inaczej przeżywa swoje cierpienie. Cierpienie ofiarowane może nadawać sens naszemu życiu oraz pomóc nam w radzeniu sobie z bólem[22]. Przytoczone ujęcie śmierci i cierpienia według Frankla jest istotne z punktu widzenia chorych cierpiących na oddziałach szpitalnych.

Problematyka cierpienia oraz postaw wobec przeżywanie go jest domeną psychologii i medycyny. Badania medyczne dostarczyły informacji dotyczących powstawania bólu i cierpienia. Człowiek w obliczu tej niekomfortowej sytuacji jest w stanie radzić sobie za pomocą środków farmakologicznych, jak i terapeutycznych. Chory jak mało, kto potrzebuje pomocy terapeutycznej i wsparcia najbliższych osób ze względu na duże ryzyko zmiany sposobu postrzegania rzeczywistości dokonanej pod wpływem fizycznego i psychicznego cierpienia. Rodzi to ryzyko wyrobienia sobie wielu negatywnych i fałszywych przekonań związanych z przypisywaniem sobie winy, potępianiem całego świata itp.

Można wyróżnić kilka rodzajów cierpienia z którymi spotykają się osoby doświadczające go: fizyczne, społeczne, moralne, duchowe. Cierpienie fizyczne powstaje na skutek relacji zachodzącej pomiędzy niechcianym bodźcem zewnętrznym i odczuwaniem ciałem. Bodziec zewnętrzny skierowany w nasze ciało w postaci ataku powoduje odczuwanie przez nas bólu. Cierpienie społeczne ma miejsce wtedy, gdy ignorowane są racje płynące z wypełniania funkcji, jakich człowiek się podejmuje będąc istotą społeczną. Powoduje to rozżalenie, gorycz człowieka, jako cierpienie. Cierpienie moralne dotyczy tego, co dzieje się wewnątrz człowieka bez bezpośredniego udziału. Jego przyczyną może być wstyd czy lęk. Zazwyczaj cierpienie moralne powoduje przykrość, na skutek naruszania granic. Istotnym elementem tego cierpienia jest stopień świadomości bliskości z innymi, im większa świadoma więź tym większe cierpnie. Cierpienie duchowe jest niczym innym jak poczuciem braku podmiotowości działania. Stawiamy sobie cele i chcemy podjąć się ich realizacji, jednak często z przyczyn zewnętrznych lub wewnętrznych w takcie działania zaprzestajemy dalszej realizacji. Na skutek zaniechania powstaje poczucie niespełnienia, które sprawia ból i powoduje cierpienie[23].

3. 3. Zadania psychologa na oddziale transplantologicznym

W pracy psychologa klinicznego, którego środowiskiem pracy są oddziały szpitalne wyróżnia się 3 główne zadania. Pierwsze z nich to nawiązanie i utrzymanie bezpośredniej relacji z pacjentem. Drugi obszar stanowi pomoc w tworzeniu prawidłowej relacji lekarz-pacjent, zaś trzeci to działania, które zmierzają do usprawnienia organizacji placówki, poprzez rozwiązywanie problemów^[24]. Psychologia transplantologii zajmuje się problematyką czynników o charakterze psychologicznym, które mają istotne znaczenie w procesie przeszczepiania.

Dla psychologa pracującego na oddziale transplantologicznym podstawowe zadania będą wynikały z kilku głównych płaszczyzn relacji tj.: dawca-lekarz, biorca-lekarz, dawca-biorca, rodzina dawcy-lekarz, rodzina dawcy-dawca, oraz rodzina biorcy-lekarz. Duży obszar pracy dotyczący usprawnienia bądź wsparcia relacji znajduję się w systemie rodzinnym, zarówno w kontekście dawcy, jak i biorcy. Procedura transplantacji jest wyraźnie specyficzna i nie odbywa się w normowanym czasie pracy szpitali, często w nocnych godzinach pracy^[25]. Zagraniczne badania pokazują, że lekarze wskazują na duże braki w kompetencji związanej z informowaniem pacjentów o śmierci oraz zdobywaniem informacji o zgodzie lub jej braku na pobranie narządów^[26].  Jest to bardzo trudna sytuacja dla personelu medycznego, który musi stanąć w sytuacji osoby niosącej nieprzyjemną informację. Współpraca psychologów z lekarzami oddziałów transplantacyjnych powinna opierać się na wsparciu w prawidłowej komunikacji oraz zapoznaniu strategii radzenia sobie z silnym stresem towarzyszącym im podczas kontaktu z rodziną. Decyzja o zgodzie na oddanie narządów do przeszczepienia dla rodziny zmarłego jest  bardzo trudna. Wyodrębniono  podstawowe zasady kontaktu z rodziną tj.: rozmowie z rodziną lekarz powinien poświecić tyle czasu, ile wymaga każdy indywidualny przypadek oraz nie może ona odbywać się w pośpiechu. Bardzo ważne jest zrozumienie ciężkiej sytuacji oraz udzielenie odpowiedzi na wszystkie potencjalne pytania i wątpliwości. Spotkanie z rodziną w tej specyficznej sytuacji powinno odbywać się w odpowiednim do powagi tej sytuacji miejscu. Bardzo ważne jest, aby lekarz był merytorycznie przygotowany do udzielenia odpowiedzi na pytania dotyczące śmierci mózgowej, a rozmowa ta musi odbywać się w odpowiedni odstępie czasowym od przekazania informacji o śmierci ^[27]. W kontekście pracy z rodziną zmagającą się ze śmiercią bliskiej osoby oraz postawioną w sytuacji podjęcia decyzji o oddaniu organów należy pamiętać, że jest ona zdezintegrowana emocjonalnie, doświadcza szoku i często jest na etapie zaprzeczenia ciężkiej sytuacji^[28]. Dla lekarzy i psychologów są ta bardzo wymagające i skrajnie ciężkie warunki do prowadzenia rozmowy.

W kontakcie z pacjentem będącym dawcą lub biorcą konieczne jest, aby psycholog towarzyszył na  każdym etapie procesu transplantologicznego i pomagał zrozumieć lęk, radzić sobie ze stresem oraz szukał wspólnie odpowiedzi na wiele ważnych pytań. Wsparcie psychologiczne powinno oddziaływać na poprawę funkcji psychicznych, emocjonalnych, behawioralnych i społecznych, ponieważ zdrowie jest zjawiskiem wielowymiarowy, które obejmuje zarówno funkcjonowanie psychiczne jak i fizyczne. Psycholog towarzyszy od momentu diagnozy do całkowitego wyleczenia. Diagnoza psychologiczna na oddziale transplantologicznym wygląda tak samo jak na pozostałych oddziałach klinicznych. Zawiera ona zdefiniowanie problemu, postawienie hipotez, które psycholog jest zobligowany zweryfikować w trakcie procesu badania, zinterpretowanie oraz opracowanie wyników^[29]. Wsparcie psychologiczne, jakie otrzymuje pacjent dotyczy wielu sfer jego życia. Jedną ze sfer jest system rodzinny, który podczas choroby jednego z członków zmienia swoje funkcjonowanie. Zdrowi członkowie rodziny muszą przeorganizować swoje dotychczasowe życie. Rodzina podejmuje wiele wysiłku, aby razem z chorym zmierzyć się z chorobą. Każdy podmiot tej relacji jest narażony na niepewność i lęk. Ważnym zadaniem psychologa na oddziale transplantologicznym jest również psychoprofilaktyka^[30]. Obejmuję ona w takim samym stopniu działanie psychologów, jak i lekarzy. Ważne jest słuchanie i szczere reagowanie na problemy lekarzy, pacjentów i rodziny, ale także określanie pewnych i realnych granic pomocy.

 

Podsumowanie

 

            Człowiek w obliczu choroby stara się uruchomić wszystkie dostępne mu zasoby do walki z nowym problemem. Obecnie bogata wiedza medyczna pozwala na szybkie i trafne interwencje w celu pomocy osobom cierpiącym. Transplantologia jest stosunkowo młodym, ale bardzo ważnym i wciąż rozwijającym się obszarem medycyny, który pozwala powrócić do zdrowia i podnieść poziom jakości życia osobom chorym. Należy zauważyć również, że powstał nowy kierunek w psychologii – psychologia transplanotologii, który zajmuje się psychologicznymi czynnikami, które istotne są na różnych płaszczyznach w sytuacji przeszczepiania narządów czy kończyn. Dotyczy to relacji dawca-lekarz, biorca-lekarz, dawca-biorca, rodzina dawcy-lekarz, rodzina dawcy-dawca, oraz rodzina biorcy-lekarz. Zadaniem psychologów pracujących na oddziałach transplantologicznych jest diagnoza stanu psychicznego pacjentów, opieka psychologiczna, wsparcie zarówno dawcy, biorcy jak i rodzin każdej ze stron. Rozwijające się różne obszary medycyny oraz nowe osiągnięcia w dziedzinie transplantologii i psychologii stanowią nadzieje dla cierpiących pacjentów.

 

Bibliografia

1. Chełmoński A, Jabłecki J. Kwalifikacja biorców kończyny górnej. [w:] Społeczno-etyczne aspekty transplantologii. Kuzyszyn Z (red). Continuo, Wrocław 2011.

 

2. CleirenM,vanZoelenA.Post-mortemorgandonationandgrief:Astudyofconsent,refusaland well-being in bereavement. Death Study 2002; 26: 837– 849.

 

3. Frankl V., (2009). Człowiek w poszukiwaniu sensu. Warszawa: Czarna Owca.

 

4. Heszen I, Sęk H. Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2007.

 

5. Kortko D, Watoła J. Na szczycie stromej góry, Wyd. Znak, Kraków 2008, 143–150.

 

6. Kowal K., Bariery i ograniczenia rozwoju programu transplantacji kończyn górnych w Polsce – perspektywa lekarza i pacjenta. Raport z badań., Hygeia Public Health 2014, 49(3), 568-578.

 

7. Kruszyna T, Mileniak I. Koordynacja pobrania narządów od dawcy zmarłego. Med. Prakt. Chirurgia 2009; 06: 48–56.

 

8. Kübler-Ross E. Dzieci i śmierć. Jak dzieci i ich rodzice radzą sobie ze śmiercią. Warszawa: Media Rodzina; 2007.

 

9. Monastyrska E.M., Beck O., Psychologiczne i prawne aspekty transplantacji ex vivo. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2014, Tom 20, 145-148.

 

10. Moritz M.J., Przeszczepianie narządów (w:) B.E. Jarell, R.A. Carabasi, Chirurgia, wyd. I polskie, red. W. Rowiński, Wrocław 1997, s. 510.

 

11. Paluchowski W.J. Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i jakościowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar; 2006.

 

12. Price D., Legal and Ethical Aspects of Organ Transplantation, Cambridge University Press, Cabridge, 2000.

 

13. http://www.przeszczep.pl/vpd4d_przeszczepianie_narzadowpotrzeby_i_mozliwosci_bariery_ograniczajace_rozwoj_programu.html

 

14. Roźniatowski T., Mała encyklopedia medycyny. t. III, Warszawa 1987, s. 1009.

 

15. Sharp LA. Organ Transplantation as a Transformative Experience: Anthropological Insights into the Restructuring of the Self. Med Anthropol Q 1995, 9(3): 357-389.

 

16. Thomas SL, Milnes S, Komesaroff PA. Understanding organ donation in the collaborative era: a qualitative study of staff and family experiences. Med. J. 2009; 39 (9): 588–594.
17. Tokarczyk, R.A., Prawo narodzin, życia i śmierci, Kraków 2000, s. 214.

 

18. Tokarczyk R.A., Zarys regulacji transplantacji organów ludzkich,Ruch Prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, Rok I.XII Zeszyt 1, 200, 21-24.

 

19. Ustawa z dnia 1 lipca 2005r. w sprawie pobierania, przechowywania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów, rozdział 3, art.12.

 

20. Walsh F, Mc Goldrick M. Loss and the Family: A systemic perspective. Living beyond loss. New york: WW Norton and Company; 2004, s. 3–26.

 

21. YoungsonM., Słownik encyklopedyczny, Medycyna, Collins 1997, s. 404.

 

22. Żelichowski M. Aspekty prawne transplantacji. Med. Prakt. 2009.

 

 

Streszczenie

Człowiek w trakcie życia doświadcza wiele trudnych momentów, które z punktu widzenia psychologii można nazwać kryzysowymi. Jednym z takich momentów jest choroba oraz towarzyszące jej problemy i konieczne do podjęcia działania. Choroba związana jest często z dużymi ograniczeniami, przykrymi emocjami, niepewnością oraz koniecznością przeformułowania celów życiowych. Ciężką chorobę można porównać do zamachu na ludzką wolność, gdyż człowiek staje się więźniem swojego ciała. Transplantologia jest jednym z zabiegów, który może uratować życie człowiekowi i „oddać” mu nad nim kontrolę. Bardzo ważne w okresie przed operacją jak i po nim jest opieka psychologiczna oraz wsparcie ze strony najbliższych. Niniejsza publikacja zawiera informacje dotyczące problematyki transplantologii, holistycznego ujęcia problematyki pacjenta przebywającego na oddziale transplantologicznym i związanego z tym cierpieniem oraz roli psychologa w procesie przeszczepu i rekonwalescencji.  

 

Abstract

 

In the course of life the man experiences many difficult moments, which, from the psychological point of view, can be called crises. One of such moments is a disease with all accompanying problems and actions which are demanded to take. The disease is often associated with large limitations, unpleasant emotions, uncertainty and the need to reformulate one’s life goals. Serious illness can be compared to an attack on human freedom, because the man becomes a prisoner of his body. Transplantology is one of the treatments which can save the man’s life and „give him back” the control over it. What is crucial in the period before and after the operation is psychological care and support provided by the loved ones. This publication contains information on the issue of transplantology. It holistically describes the situation of a patient staying in a transplantological ward and the suffering connected which he experiences. Finally, it addresses the role of a psychologist in the process of transplantation and recovery.

 

Słowa kluczowe: transplantologia, psychologia, wymiary cierpienia

Key words: transplantation, psychology, dimensions of suffering

 

 

 

 

^[1] D. Price, Legal and Ethical Aspects of Organ Transplantation, Cambridge University Press, Cabridge, 2000.

^[2]http://www.przeszczep.pl/vpd4d_przeszczepianie_narzadowpotrzeby_i_mozliwosci_bariery_ograniczajace_rozwoj_programu.htm

^[3] E.M. Monastyrska, O. Beck, Psychologiczne i prawne aspekty transplantacji ex vivo. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2014, Tom 20, 145-148

^[4] Mała encyklopedia medycyny, red. T. Roźniatowski, t. III, Warszawa 1987, s. 1009.

^[5] R.M. Youngson, Słownik encyklopedyczny, Medycyna, Collins 1997, s. 404.

^[6] M.J. Moritz M.J., Przeszczepianie narządów (w:) B.E. Jarell, R.A. Carabasi, Chirurgia, wyd. I polskie, red. W. Rowiński, Wrocław 1997, s. 510.

^[7] R.A. Tokarczyk, Prawo narodzin, życia i śmierci, Kraków 2000, s. 214.

^[8] M.J. Moritz, Przeszczepianie narządów (w:) Jarell B.E, Carabasi R.A, Chirurgia, wyd. I polskie, red. W. Rowiński, Wrocław 1997, s. 510.

^[9] M. Żelichowski, Aspekty prawne transplantacji. Med. Prakt. 2009.

^[10] Ustawa z dnia 1 lipca 2005r. w sprawie pobierania, przechowywania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów, rozdział 3, art.12.

^[11] R.A. Tokarczyk, Zarys regulacji transplantacji organów ludzkich, Ruch Prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, Rok I.XII Zeszyt 1, 200, 21-24

^[12] D. Kortko, J. Watoła, Na szczycie stromej góry, Wyd. Znak, Kraków 2008, 143–150.

[13] K. Kowal, Bariery i ograniczenia rozwoju programu transplantacji kończyn górnych w Polsce – perspektywa lekarza i pacjenta. Raport z badań., Hygeia Public Health 2014, 49(3), 568-578

[14] Ibidiem …

[15] LA. Sharp,  Organ Transplantation as a Transformative Experience: Anthropological Insights into the Restructuring of the Self. Med Anthropol Q 1995, 9(3): 357-389.

[16] K. Kowal, Bariery i ograniczenia rozwoju programu transplantacji kończyn górnych w Polsce – perspektywa lekarza i pacjenta. Raport z badań., Hygeia Public Health 2014, 49(3), 568-578

[17] A. Chełmoński, J. Jabłecki, Kwalifikacja biorców kończyny górnej. [w:] Społeczno-etyczne aspekty transplantologii. Kuzyszyn Z. (red). Continuo, Wrocław 2011.

[18] M. Sierakowska, E. Krajewska – Kułak, J. Lewko, Problemy jakości życia w chorobach przewlekłych. W: Krajewska –Kułak E., Sierakowska M., Lewko J., Łukaszuk C., Pacjent podmiotem troski zespołu terapeutycznego. Białystok 2005.

[19] V. Frankl, Człowiek w poszukiwaniu sensu. Warszawa: Czarna Owca. 2009

[20] V. Frankl, The Search for Meaning. An Introduction to Logotherapy. New York, 1984.

[21] Ibidiem …

[22] Ibidiem …

[23] H. Jaroszewicz, Psychologia cierpienia. Czasopismo „Cywilizacja” nr 16, 2006.

^[24] I. Heszen, H. Sęk. Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2007.

^[25] T. Kruszyna, I. Mileniak, Koordynacja pobrania narządów od dawcy zmarłego. Med. Prakt. Chirurgia, 2009; 06: 48–56.

^[26] M. Cleiren van Zoelen, A Post-mortem organ donation grief. A study of consent, refusal and well-being in bereavement. Death Study 2002; 26: 837– 849.

^[27] SL. Thomas, S. Milnes, PA. Komesaroff, Understanding organ donation in the collaborative era: a qualitative study of staff and family experiences. Int. Med. J. 2009; 39 (9): 588–594.

^[28] F. Walsh, M. Mc Goldrick, Loss and the Family: A systemic perspective. Living beyond loss. New york: WW Norton and Company; 2004, s. 3–26.

2007. Kübler-Ross, Dzieci i śmierć. Jak dzieci i ich rodzice radzą sobie ze śmiercią. Warszawa: Media Rodzina; 2007.

^[29] W.J. Paluchowski, Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i jakościowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar; 2006.

^[30] E.M. Monastyrska, O.Beck, Psychologiczne i prawne aspekty transplantacji ex vivo. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2014, Tom 20, 145-148

 

 

Autorki: mgr Kaja Wojciechowska ¹, mgr Agata Poręba ²

¹  III Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

² Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie